AADAN-DINIX XASAN KOOSHIN IYO DABEEBIHIISII

lama hubo in Adan ku jiro

AADAN-DINIX XASAN KOOSHIN

IYO

DABEEBIHIISII

Suugaanta S/liyeed waxay caan ku tahay quruxda erayada loo adeegsado iyo miisaanka loo yeelo meerisyada maansada. Waxaase dhammays ka dhigi kara ujeeddada loo curiyay iyo sida maansadaasi qasadkii ugu tiraabtay. Waxaan aragnay maansooyin qaab wacan leh oo erayo quruxsan loo kaashaday, hase yeeshee aan lahayn qasad toolmoon. Waxaa jira maansooyin dhan kastaba ka dheellitiran oo inta dheeh wanaagsan loo yeellay, haddana qasad weyn loo marshay. Waxaa ka mida maansooyinkaas tan aan halkaan ku faaqidaynno oo uu tiriyay nin la dhihi karo marka la dhuuxo tixihiisa waxaa dheeri u ahaa fikir falsafadeed ka xeelad dheeraa ficii waayihiisa noolaa iyo in badan oo waayihii ka dambeeyay hal abuurtay. Ninka aan ka hadlayno waa Aadan-Dinix Xasan Kooshin Ugaas Diini oo aabbaaraha noolaa labo qarni kahor, wuxuuna ku noolaa dhulkii Ximan la oran jiray oo maanta ka tirsan gobolka Galgaduud ee Soomaaliya. In kastoo ay luntay badi maansadiisii qoraal la’aanta iyo xilli-fogaanta awgeed, tuducyo jarjaran oo laga hayo baa halbeeg ugu filan abuurta ninkaas iyo baaxadda garaadkiisa iyo waliba culayska tixihiisa.

DAGAAL SOKEEYE IYO AADAN-DINIX:

Jifadii Aadan iyo Jifo ay dad isu xigeen baa collowday oo uu dhex maray dagaal muddo dheer socday. Muddadii colaaddaasi socotay Aadan wuxuu u taagnaa afhayeenka jifadisii, waana siduu ahaan jiray maansayahan kastaba. Haddaba Aadan oo galay sannad 80-aad oo timihu deeb ka caddaadeen, dhabarkuna gotay, dhaqaaquna gaatin-socod yahay, dhegihiina cuslaadeen, jirkuna haryuubmay, indhihiina arag gaabsheen oo tukubaya, socotana ahaa baa ku soo baxay degmo dagtay dhawaan. Wuxuu jeedaaliyay geed dahara oo raggii degmadu ku shirsan yahay. Xaggii geedka buu u daqaqamay. Markuu geedkii gaaray buu dareemay in degmadu tahay tii utuntu ka dhexaysay oo aan is-bixini waayahaas dhex ool. Aadan wuxuu garwaaqsaday inuusan cago meel ku gaarayn, sidaas awgeed waxay dani tiri inuu geedkii gees ka fariisto. Ragga geedka gabran waxay u badnaayeen barbaar hanaqaadday intii colaaddu jirtay oo maysan garanayn muuqaalkiisa, waxaase dhallaankuba ku hadaaqayay magaciisa iyo gabayadiisii. Waxaa geedka wax ka fadhiyay nin waxgarad ahaa abbaanduulana u ahaa jifadiisa waa Cali-Baso Ducaale Warfaa oo si wacan u garanayay Aadan-Dinix iyo culayska garaad iyo dadnimo ee uu meesha la fadhiyo. Cali wuxuu ka codsaday dhallintii la joogtay in odoga biyo iyo caano loo geeyo. Markii uu biyihii cabbay, caanihiina dhamay baa Cali-Baso hadal bilaabay oo isagoo xiganaaya kaftan hore looga soo wariyay Aadan-Dinix oo ahaa: haddii nala qabto ciddayadaan sheegannaa, haddiise ilma adeeraday la qabto qolooyin kalay ku tawawacaan baqdin darteed yiri: Aadanow maanta yaad sheegan lahayd? Aadan wuxuu la soo booday: waxaan sheegan lahaa inaan ahay Aadan Xasan Kooshin Diini (Aadan-Dinix). Dhallintii umalka colaaddu gubaayay oo ashqaraartay, filanna wayday odaygii ugu weynaa cadawgoodu inuu iska fadhiyo geedkii ay waabteen, baa Si habi-la’aana u la soo hanfaday hootooyinkoodii, waxaasee hor-istaagay Cali-Baso oo yiri: ninkii awowgi dili lahayow, dil maanta Aadan-Dinix. Cali-Baso tawaan buu u lahaa bixinta Aadan, wuxuuna foodinayay waxaysan dhallintu foodinayn. Markay dhallintii hakatay baa la sooyaamay, waxaa la dareemay in Aadan giddigood awowe u yahay, colaaddu reerka ay dhex taallana sullankood yahay. Waxaa bilaabmay muusannow, qoomamo iyo calaacal. Xaaladdii geedku markay xasishay baa Aadan laga codsaday inuu tiriyo tix tolka asaayuhu dhex yaal ku heshiiyo. Aadan-Dinix oo garwaaqasanaa dhallinta gabran geedku inay tahay mid caan ku ah kaftanka iyo ka-maadeynta golayaasha baa ka yar maagtay codsigaas, asaagoo leh nin la qabtaan ahay waxaan maanta ku hadlaa waa taawo fulay oo ididiiladiisu tahay ha lagu baxsho.

Haddii la dooc doociyay laguna celceliyay codsigii baa Aadan tiriyay tix jabaqdeedu gabi walba ka yeedhay, waxaana ka mid ahaa meerisyadaan:

Nin toogtay nimay toogtiis qaddayiyo, nimay u toostaaba

Ninna looga ma turahayn, warmihii Riibi noo tumaye

Intii wiil dhashaa tabar galaa, taaha la hayaaye

Haddii aan tol ina kala qabtiyo, taamo gacal weynay

Isku tiinbannoo haddaan, tima-dhaw joognaaye

Laba toolin baa taagan, ari tubti abidkoode

Taabkii gadaan oon lay is la qaban, loo ma taag helo e

Tusmadii maran waxaa ka la taga, bahalkii taagnaaye

Dhul tarraray rag waa toli karaa, taako labadeede 

May is tufnaa waa innagii, tiirriga ahayne?

Markuu tiriyay tixdaas gabayga ah baa dhallintii geedka gabranayd qosol jagac la tiri iyagoo ku minqaxaaya; “ odagu waa baqay”, waa tii uu ka dabeebanayaye, markiiba Aadan wuxuu la soo booday:

Inaan tawawacayiyo haddaad, taawo fule moodday

Nafta tacaddigeedaan arkiyo, agabli'day taale

Tubtu ilallaahi haddaan, toobad soo celine
 

Si kastaba ha ahaatee, tixdaas uu Aadan-Dinix tiriyay baa colaaddii tolkii isku ibtiloobay ku dhammaatay.

Mar kale oo Aadan ka dareemay qolo la siman qoladiisa madaxtaag iyo tookh buu tiriyay tix mudan in lagu xardho darbiyada sharafta kowaad ee maansada S/liyeed, waxaana ka mid ahaa tuducyadaan:

Marka hore Turgi, turuqyo weyn maahi

Ha yeeshee haddii lay isu tago, lay ma tabar dhaamo

Culimmada tanbiihiga weynee, tahajudka maahi

Ha yeeshee kulaan salaad tukado, toobad ma illaawo

Gobannimo haddii loo tartamo, tiikso ma iraahdo

Ha yeeshee haddii la abtirsado, ku takoor maahi 

Warmahayga inaan dhiig ka tiro, u ma tumaalaysan

Ha yeeshee nimaan ii tureyn, ka ma taxniigoodo

Mar kale oo Aadan uu u quus dhabayey qolo kale oo ifafaalo colaadeed ka muuqday wuxuu tiriyay tix aan ka haynno meerisyadaan:

Dadka yaad dhoob u fisheen, keesa dhagaxa

Yaan dhiig hillaaciyo lahayn, dhibicyo soo daata

Kan dheer haddii la is la dhaco, yaan u dhimanaynin?

AADAN-DINIX IYO BAROORDIIQ:

Raacatada S/liyeed waxaa caado u noqday nin la dilay iyo nin loogu aaro. Haddaba Aadan tixdaan wuxuu tiriyay mar la dilay rag xigtadiisa ka mid ahaa oo siduu ku ahaa uu ku muujiyay maansadiisa:

Daarood Ismaaciil miyaa ku ballamay, inuu na kala boobo 

Biciidyahan Ibraahim miyaa, waran bilawgii leh

Beeraha miyaa lagu jarjaray midaan, ku beer haadnay*1

Xaggana ma bakaar kalaa, baabah laga yeelay*2

Awal baan biciidyo ahaa, ina bah gooniyaade

Tonbaakh bunjiya kuma helin, badashaadii Diini……

…………………………………………………………………………………………………

Reer Khalaf burgoow waa innagii, baarranka ahayne

Wax dhan baan baarqabkiin qabannoo, bixin u siidaynnay

Inaad haadka noo baatushaan, waa abaal ba’aye 

Wallee bilaash nooga baxe, labada buurbuuran
Ama kuwaan baroortood la dayn, Baqalyada u loognay

Markuu Aadan tiriyay tixdaas baroordiiqda ah baa jifadiisii duullaan bixisay oo waxaa la galay degmadii dakanaha qabtay. Waxaa la wariyay in degmadaas laga dilay rag badan, lo’ badanna laga soo qaaday, kadib Aadan wuxuu tiriyay gabay digasho ahaa:

Halkii gulufku sookaha ku maray, Dhuqur ma seexdeene

Waa sidaan ahaa markaan sidsiday, Yuusuf iyo Nuure

Ku sawlaxa ragoow wiilkuu,  waa saxalkiiye ……………………..

Warma suubanleeyey markay, godol siyaaxaysay

Asii geeseheedii sinnaa, samansabdha aad moodday 

Maxammuud Saleebaan hadday, qaylo wada saabtay

Sacna idinkaan wadin asaan, nabad salaamoobin

Saan-dibeec haddaad uga tagteen, waa site hagaagay…….

Tixdaas oo la yiraahdo Sitaaley waxaa la wariyay inay ka badnayd 30 bayd, ha yeeshee in kooban baa laga hayaa.

Hakaaleey:

waxaa la wariyay inuu Aadan ogaaday jifadiisii oo ku tashatay inay dhacdo qoysas laga itaal roonaa oo degmada Aadan la yiillay. Arrintaas gabyaagu waa ka gadooday oo si aada buu isugu dayay inuu hor-istaago, waase laga dhego-adaygay. markuu tabar kale waayay buu kaashaday dabeebihiisii wuxuuna yiri;

Lix hal oo hako ah oon arkay

Baan la hawo gaabsaday

Hako waa walaalo is-huray

Oon haybna wada sheegan

Oon loo harreemeyn

Ninkii yaraha heeshooba

Hako waa haleelada dhashay

Oo hiinsi laga waayay

Oon loo hambeyneyn

Ninkii bidixda haaneeday

Hakana waa wallaahida

Hirta iyo hibada loo yeeshay

Oo wiilka hooyadi ka go’in

Ku hillin naaskeeda

Hakoo waa arlada hoolantay

Oo haragga weydeed ah

Oon meel loo hiraadiyo

laheyn ………………   (ma dhamma)

Aadan-Dinix iyo Wiil uu Adeer u ahaa:

Maalin baa Aadan iyo wiil uu adeer u ahaa wada raaceen geeloodii. Maalintaas waxaa lugu guda jiray bil-soon. Haddaba wiilkii baa wuxuu adeerki u soo xigay hal oo caanihii u keenay. Aadan wuxuu wiilkii u sheegay inuu soomman yahay. Wiilkii oo malaha aan wax wara ka heyn soon wuxuu yahay, baa yiri; adeeroow soon muxuu yahay? Wuxuu Aadan wiilkii u sheegay in soonku yahay tiir ka mid ah diinta islaanka. Wiilkii wuxuu haddana yiri; adeeroow maxaa laga helaa soonka? wuxuu kolkaas Aadan yiri; jannadaa lagu galaa. Wiiklii baa su’aal ku ceshay oo yiri; adeeroow maxaa jannada laga helaa? Markaasaa Aadan ku yiri, waxaa laga helaa caano iyo biyo qabow ( malaha waa siduu ku fahamsiin karay)

Wiilkii baa su’aal kale ku ceshoo, wuxuu yiri; adeeroow caanaha jannadu, miyay ka macaan yihiin caanaha hasheenna Qadow?

Aadan kolkaasuu tiriyay tix ay intaani naga soo gaadhay:

Qiso nimaan laheyn Faaraxow, qawlki baa ba’aye

Qurqurada macaan caanaha, kula qaboobaaday

Naftu quudka waa jeceshahay, waa la qoonsadaye

Qadadii bil-soon la cunay, qoomamaa xigiye

Qaddarullaahi maantay dhacdoo, la is qabriyo iilka

Waa la isu soo qubi naflihii, kala qarsoonaaye

Waa la qaawan yahay oon wax baa, la isku qabaneyne

Qorraxdaa la soo dhigahayaa, qaanso boqonkeede

Dhididkii ka soo qubanayaa, qariyay uunkiiye

Qarannimo ma joogtiyo, anaa qolo leh maantaase

Qaaddirow jannada ha iga qadin, kuu ma qiil dhigane

Aadan tixihiisu waxay u badnaayen dabeebo ku dhisnaa caqliyayn, tix kasta oo uu tiriyayna waxaa laga dareemayaa garaad ifaaya. Inuu ahaa sama-doone u dooda wanaaggana waxaa laga garan karaa tuducyadaan ka mid ah gabay uu tiriyay Faarax Xasan-Dhiillo Cali (Afcad):

Ina Karaar sow ka ma duddayn, Doh iyo Laasoole

Wuxuu sii durkaba Reer Warsame, sow Heema ka ma daadan

Docmo sow ma tagin Aadan-Dinix, wuxuu dabeeb-taaba

Aniguna dabbaashii bartoo, doontu ii xirane
Dafo sow ma cunin heemiskii, la isku daba joogay?

*1- Ninka la dilay waa Galaw Cabdalla……Max’uud Kooshin oo ahaa nin door. Isagoo safara baa lagu dilay dhulka Dhoobaweyn ee ku yaal daanta wabi Shabeelle .

*2- Ragga la jaray waa toddobo nin oo isku jifo hoose ahaa oo si xul ah loo dilay, waxaana ka mid ahaa Nuur-Xaad Cabdille Xasan iyo Yuusuf-Orod-dheer Cabdille Xasan