BAROORTII HOOYADEEN!

4tii bishii Mey 2008da baan ka dhegeystay warsidaha BBC/da war quduro iyo qalbi xanuun leh, war dhiillo iyo dhakafaar leh, war uurkutaallo iyo iin dambe leh, war amakaag iyo argagax leh.

Waxaa la wariyey hooyo ka hagaagi weyday meel ka mida xeebaha Yeman ka dib, markii lagu waayey seddex carruura oo ay dhashay iyo wedeygeedii nolosha badda. Waxaa kaloo la wariyey in markii ay ka samri weyday sugaalkii kuway ku ildoogsan jirtay la siiyey kiniiniga hurdada si meesha looga wado. Sheekada hooyadaan mixnaddu ku dhacday waxay la xiriirta dadka S/liyeed ee sida joogtada uga qaxa dalkeennii mar ahaa agaagsaha ee loo rogay cadaabtii ifka. Malaha markay hooyada sheekadaani weyday habkii dhallaankeeda ay ku anqarin laheyd ama ay kala cabsatay holaca baaruudda iyo hanqarka madfaca, bay istiri badbaadi ilwaaddii naftaada.

Hooyo waa tii uurkeeda aan ku wada abuurannay. Waa tii sannad dhawaadkii nagu wadday ilma-sidaheeda, ka dibna na fuulisay guradeeda ilaa intaan ka gaamurno oo addimadeenna ku soconno. Waa tii na jaqsiisay naaseheeda oo naga quudisay dhacaankeeda. Waa tii na huwisay oo oogadeenna ka dhawrtay dhaxan iyo kuleylba. Waa tii nagu dallaamlimeysay naxariisteeda. Waa tii goorey tahayba aan ka daalin xannaanadeenna. Waa tii na hadaaq bartay oo horseedday inaan aftahanno noqonno. Waa tii afyaalka u aheyd waa noolba danaheenna. Hooyadaas lagu gabawaray xeebaha Yemanna idilkeen waa hooyadeen, waayo hooyo waa hooyo.

Doonni xorxosh ah oo heeraab iyo shaamaan liita leh baa bad-dhac qaalley ah ku dhoobay walaalaheen iyo hooyadeen oo wehelisa. Waxay ka baaryoontay qoolaabkii burcadda badda, waxaana lagu dawiyey badweynta qowjadda ah ee hirarka qamaamaye leh. Intay kawiriyeen bay goor hameynkii seddex dalool tagay oo gudcur ah, daruurihii roobna guulaameynayaan, cirkuna karaar hoorayo, mawjaduhuna is hardinayaan, xiiskuna xawli-dhaaf yahay, doontiina daaladhacayso oo dalanbaabi tahay, baa badmaaxdii habaarneyd ku karkabeeyeen hooyadeen iyo walaalaheen inay ku hoobtaan baddii hinraageysay. Kii yare dhasiigana waxaa lagu boobay baadadka qoryaha. Waxaa walaalaheen la tagay maskar waalan, aseebe iyo shaqaawis. Waxay hooyadeen abbaanow tiri eydii badda ee aynabtay gacalkeen oo aan jimica laheyn. Waxay walaalaheen haatan la daris yihiin tammaanta, lajiga iyo cangleesha. Waxay hooyadeen oo murduxan habsatay xeebtii ay ku taallay Xeradii Jaxiima ee jahannamadii Xamar dhaantay. Waxay laba gardeymooneysay baddii bulxameysay iyadoo gawnaxyada buureysa oo ilmadu gobo’ leedahay, geestay daydaba waxay isha guluc lihi ka goobeysay gurboodkeedii aakhiro u guuray. Maxay galabsatay hooyadeen oo guuldarrooyinkaas loo baday?

Cidna gashi kamey qabin ee dugaalkeedii baa dab la geliyey, dhulkeedii durdurka ahaana waa la dowriyay. Waxaa hore loo dumiyay dawladdii u aheyd dalaalnimada. Waxaa dalkeedii oo idil gaalaabaxay balaayo duulaysa oo waxay aragtaba dajineysa. Waxaa dalkeedii looga soo duulay dul iyo hoosba. Waxaa dukundaakun laga dhigay dad iyo dunqaaraba wixii noolaa. Waxaa daleel walba la waray hadba kii door ahaa, wuxuuna diricii noqday mid lagu diimo. Waxaa doc walba arladii diinnaaheyay sawaab dardaran oo qorigu u yahay awoodda uu ku daneysto. Deris iyo xigaalaba dadkii wuxuu u dillaamay dibadaha iyo dalal qalaad, waxayna daltabyo ku haysaa dacallada dunidoo idil. Diiftaas saabatay dalkii hooyo waxaa loogu dawgalay dawdarro aan diihaalka xoogga iyo hungurigu uusan damaheyn.

Waxaa loogu dawgalay ardallo doobbada qabiilku u tahay dallacaad iyo derajo. Waxaa loogu dawgalay Aw doqona oo dardaran oo  garaadkiisa dalleensan iyo damaciisa adduun ku daboolaya diinta oo daw u sameystay dilka iyo deli-ka-tuurka danyarta uu daashaday qaska iyo qalalaasuhu. Dufowgaas wada gaaray dalkii hooyo baa hooyadeenna sheekadaanna ku dirqiyey inay dallaabto oo badaha ka tallowdo. Wayse ku dabrowday oo ku durriyad wayday, wana taas deexda yuurudha oo ilmadu da’ayso!

SOOYAALKA SOOMAALIYA

SOOYAALKA SOOMAALIYA

Taariikhda Soomaaliya waxay la bilaabatay taariikhda aadanaha; tookh iyo koolkoolinna iga ma ahee, sidaas waxaa qaba culimmada sayniska. In ayeeyo Xaawo ku noolayd bariga Afrika hilaaddii 150, 000 sano ka hor, aadanuhuna ka soo farcmay iyada waa aragti ku xoog badan dhinacyada isirgoobka isku hawla. Waxaa ka loo daliil cad ah, markii fircoonnadu ka warrameen asalkooda waxay yiraahdeen: waxaan ka soo jeednaa dhulkii asalkaTakhent ama Soomaaliya; eraygaas oo maanta afkeenna wali ku ah takhti.

·     Waxaa laga helay boholaha Laas-Geel oo u dhow Hargeysa  sawirro gidaarrada ku xardhan oo lagu qiyaasay in ka badan 11,000 sano kahor. Noocooda waa kuwa ugu da’ weyn Afrika. Hoosta sawirradaas waxaa lagu arkay far hore oo ilaa hadda aan la garan akhriskeeda. Waxaa caddaatay in cilmiga loo yaqaan cryptology (kiribtaalaji) ama aqoonta af-summadeedka ay Soomaalidii hore dunida ku soo kordhiyeen waayo aad u fog.  

* Dhaqammadii mayd-aasidda oo ka da’ weyn 6000 sano waxaa laga helay Jaleelo.

·  Dhismayaal leh qaabka Ahraamta, Qubuuro hore, magaalooyin hore oo baaba’ay sida Wargaade iyo Galgala waa astaamaha ilbaxnimo horumarsanayd oo hore inay ka jirtay Soomaaliya.

· Herodutes (484-425 BC) oo lagu sheego aabbihii taariikhda wuxuu ka hadlay in ka badan 2400 sano kahor, Markoobiyiin oo ahaa dad ku noolaa Soomaaliya. Wuxuu sheegay inay aqoon dheeri ah u lahayeen cimri-dherersiga, wuxuuna yiri da’dooda dhexdhexaadka ah waxay aheyd 120 sano, waxayna ahaayeen dadka ugu dhaadheer uguna qurux badan dayowga.

· Boqortooyadii 4aad ee Masartii hore (Kemet) Xilligii boqor Khufu oo laga joogo in ka badan 4600 oo sano waxaa qoran dahab laga keenay Punt.

· Boqortooyadii 5aad xilligii boqor Saxuure ee Kemet oo laga joogo in ka badan 4500 sano waxaa qoran safarkii lagu aaday boqortooyadii Punt.

·   Xilligii boqortooyadii 12aad ee Kemet oo laga joogo in ka badan 4,000 sano waxaa ganacsigii Punt loogu dabbaaldagay “sheeko suugaaneedka badmaaxii markabkii burburay”.

·     Boqortooyadii 18aad ee Kemet xilligii boqoraddii wacdaraha laheyd ee Xadshibsuud oo laga joogo in ku dhow 4000 sano waxaa si weyn loo muujiyaya safarkii caanka ahaa ee Punt iyo hodonnimadii reer Punt.

·       Xilliyadii fircoonnada waxay Soomaalidii hore laheyd xoog badeed awoood badnaa iyo ganacsi gaaray dhammaan goonyahii dunidii waayahaas. Waxaa taariikhda ku cad in Soomaalidii hore waligeed aheyd mid iskeed u taagan oo aan dhinacna ku tiirsanayn iyo inay dulqaad u laheyd diimahii kale duwanaa ilaa qarnigii 7aad ee Miilaadiga.

·    Sheeko badeedka la yiraahdo “Perplus of Earithearean Sea” waxaa lagu xusay in qeybta Soomaaliyeed ee xigta dhanka Gacanka Cadmeed ama Gacanka Barbar ilaa Raas Xaafuun la oran jiray waayahaas oo ku beegan 2000 sano kahor Berberiya. Qeybta Soomaaliyeed ee ku dhereran Badweynta Hindigana waxaa la oran jiray Azania.

·       Boqorkii Persia/Iran ee ahaa Cambyses II (530-522 BC) markuu qabsaday Masartii hore wuxuu u soo diray Markoobiyiintii ergo iyo hadiyado si ay u hoos tagaan taladiisa.  Markuu boqorkii Markoobiyiintu arkay hadiyadday wadeen wuu yasay wuxuuna ergadii weyddiiyay da’da dadkoodu gaaro, markay yiraahdeen 80 sano wuxuu u sheegay inay cimri-degdegga ugu wacan tahay cunnada xun oo ay cunaan. Waxaa ergadii la geeyay  meel magaalada geeskeeda ah waxaana la tusay miis la oran jiray “Miiskii Qorraxda” oo baaxad lahaa. Waxay ergadii sheegtay inay dhaqan aheyd in habeyn walba Miiska Qorraxda hilbo laga buuxsho, ciddii baahanna ka quudato, waxayna ka mid aheyd hababkii ganacsiga ee Markoobiyiinta. Waxay ka loo ergadii sheegtay in la tusay maxaabiis ku jeebbaysan silsilado dahaba taas oo muujinaysa hodonnimo mug laheyd.  Sidoo kale waxay ergadii ku warrantay inay soo arkeen dad horumarsan oo leh xeerar, xabsiyo iyo siyaasado ganacsi oo meelmar ah. Wuxuuse boqorkii Soomaalidaas hore u sii dhiibay ergadii qaanso uu u boqorkii Persia u diray oo macnaheedu ahaa waa noo dagaal haddaad na haweysato.

·       Markay Faaris ama Persia qabsatay Yaman, boqorkii Tarsiibi (292-302 BC) ayaa damcay inuu xoog ku qabsado Punt/Dhulkii Udugga waxaase jabiyay suldaan Soomaaliyeed oo la oran jiray Suldaan Wiriiri oo xaruntiisu aheyd Laas Qoray. Ka dib boqorkii Faaris wuxuu la galay heshiis ganacsi wuxuuna suldaankaas siiyay naaneysta Boqorkii Afrika.

·    Magaalo dawleedyadii waayahaas caanbaxay waxaa ka mid ahaa: Avalites, Mosyllon, Pano,  Opone, Malao, Sarapion, Mundus iyo Tabae. Safaradii ganacasigu waxay ka imaan jireen; Phoenicia, Egypt, Greece, Persia, Saba, Nabataea iyo boqortooyadii Roomanka. Intii uusan  Roomanku ku soo duulin boqortooyadii guunka aheyd ee Kuush oo xarunteedu aheyd Nabata wuxuu ganacsigii Soomaalidii hore gaaray heerar aad u sarreeya. Duullammadii Roomaanka ka-dibse waxaa baaba'ay dhabbayaashii ganacsiga; sidaas baana Roomaanku guuldarro ugu keeneen Soomaalidii hore.

·      Guyaashii dhexe markii islaanku soo baxay hijradii kowaad waxay ka soo dagtay Saylac, waxaa u sahlay sidaas ganacsigii iyo xiriirradii bariga dhexe iyo Soomaaliya oo jiray waligiis. 

·   Dagaalladii iyo qalalaasihii ka oogmay bariga dhexe waayihii ka dambeeyay qarnigii 7aad wuxuu abuuray qaxooti soo dagay xeebaha Soomaaliya, Waxayna Muqdishow noqotay xarunta ganacasi ee ugu weyn xeebaha bariga Afrika. Waxaa sii xoojiyay awooddeeda ganacasiga dahabkii Safoola (Mosambiig).

·      Geyiga Soomaaliya waxaa laga soo bilaabo qarnigii 13aad ilaa qarnigii 17aad ka abuurmay labo saldanadood oo xoog badnaa;

      Cadal ama Awdal oo markii hore Saylac caasumad u aheyd, ka-dibna Dakar aakhirkiina Harar oo ku can baxday dagaalladii qaraaraa ee iyada iyo Abasiiniya joogtada uga dhaxeyn jiray, waxaana aad la yaqaan Imaam Axmad Ibraahim Garaad (Guray) iyo furashadii weynayd ee Xabashida, waxaase loollammadu bilaabmeen qarnigii 13aad ama kahor Axmad-Gurey 300 oo sano.

 * Saldanadii Ajuuraan ama Aqalkii Gareen oo qeybo badan oo koonfurta Soomaaliya ah Mudda dheer ka talisay, caasumaddeeduna aheyd markii hore Mareeg, ka-dibna Qallaafo. Xarumaheeda maamul ee waaweynna waxaa ka mid ahaa Marka iyo Hobyo. Waxay dagaallo ba’an la gashay Bortoqiiska oo xeebaha Bariga Afrika boob ku hayay waxaana ugu caansan dagaalkii weynaa ee Baraawe. Sidoo kale waxaa ku furnaa dagaalladii Orommada ama gaallaha oo dhanka koonfurta kaga socday. Waxay Ajuuraanku aad u horamariyeen hab-biyoodka oo ilaa hadda la intifaacsado waxtarkoodii.

·   Markay burburtay Saldanadii Ajuuraanku iyo tii magaaleedka aheyd ee Al-Musafar ee Muqdishow waxaa abuurmay Saldanadii Gobroon ee Galadiga oo ilaa 150 sano awood laheyd soona gaartay qarnigii 20aad bilawgiisii, markaas oo gumeystaha talyaanigu dul habsaday. Caasumaddeedu waxay aheyd Afgooye.

·       Waayaha ku beegan qarnigii 17aad ee ay taagdarraysay saldanadii Cadal oo muddo dheer difaac ugu jirtay geyiga Soomaaliyeed waxaa Soomaali galbeed ka muuqday hoggaamiye mayil adag oo xoogaggii Gaallaha oo isa soo fidinaayay hor joogsaday; waana Garaad Xirsi Faarax Xirisi oo loo yaqaan Wiilwaal. Wuxuu garaadku galay dagaallo kulul oo af iyo addina. Guushii uu ka gaaray dagaalladaas waxay ku xusan tahay gabaygiisa caanka ah oo uu ku magacaabay hoggaamiyihii Gaallaha ee dilaaga ahaa oo Soomaalidu u tiqiin Gaal Gurey :

Xalay gelin dhexaadkii miyaan, gogosha soo laabay?

Gurxanka gooraanka iyo, goohii iga yeeray

Hanqar geeda laaye ah miyaa, laabta iga guuxay?

Ogaadeen Galduur iyo hadduu, wabi ka soo gaasay

Meeshiyo Garloogubay hadduu, galawgu eedaamay

Guntadayeey haddaan Khaylidii, labada naas geeyay

Asaan Weyrax nadigii gashay ow, gucummo aar yeeshay

Gaalladii ka-gees iyo ka-gees, Riibi nagu goysay

Guray maalintaan dilay colkeed, inuu go'aan sheegtay

Golyoy maalintaan iri darkii, inay gashaan sheegtay

Meeshaan ka gaylamay dadkii, inuu go'aan sheegtay

Garbidaan ku tiirsaday rag inuu, garab maraan sheegtay

Geeraarshe dheer iyo dagaal, waran galaan sheegtay

Gacan iyo in geed laga hadliyo, gobannimaan sheegtay

·       Markii la soo gaaray qarnigii 19aad waxaa geyiga Soomaaliyeed la soo gudboonaaday waayo dhibaato badan. Xoogaaggii reer Yurub oo ku hubeysan aalado dagaal oo cusub, waxay dhan walba uga yimaadeen dhulalkii Soomaaliyeed, waxayna cudud ku taageereen nacabkii soo jireenka ahaa ee Abasiiniya. Dadka Soomaaliyeed is ma dhiibin ee wuxuu galay dagaallo ba’an oo kahortag ahaa, waxaana ka mid ahaa:

   Daraawiish oo loollan  adag la gashay Ingiriis, Talyaani iyo Xabashi; aagaggii ay daraaawiishi ka dagaallamaysay muddada 21ka sano ah waxaaa ku rogmaday 30% shacabkii Soomaaliyeed ee ku noolaa aagaggay ka dagaallantay.

    Markii ay daraawiish burburtay 192-kii wuxuu gumeystihii Talyaanigu isku la rogay saldanadihii uu gacansaarka la lahaa markii hore sida tii Majeerteeniya ee Baargaal xarunta u aheyd, waxaana dagaallo ba’an oo socday muddo labo sano ah la galay Talyaaniga ammaanduule Xirsi Boqor Cusmaan. Waxay maraakiibta Talyaanigu joogto u garaacayeen dhammaan magaalooyinkii xeebaha boqortooyada. Halkaasna waxaa ku naf waayay dad badan oo Soomaaliyeed.

  Markuu Talyaanigu qabtay saldanadii Hobyo ee suldaan Cali Yusuf-Kenadiid; waxaa dhacay dagaallo ba’an oo uu hoggaanshay Cumar Samatr Rooble wuxuuna hoggaanshay kacdoonkii Fallaago.

      Markuu Talyaanigu isku fidiyay gobollada Koonfureed horraantii qarnigii 20aad waxaa dhacay dagaallo ba’an sida tii Lafoole oo Wacdeenku ku jaray horyaalladii Talyaaniga. Tii Marka oo Biyomaalku si daran u la dagaallameen Talyaaniga, wuxuuse Talyaanigu awooday inuu ka adkaado waddaniyiintii Biyomaalka saanadda awgeed, wuxuuna Talyaanigu sameeyay xasuuqii caanka ahaa ee Marka. Sidoo kale wuxuu Talyaanigu ku xasuuqay Buulo Mareer xoogaggii waddaniga ahaa ee Hintiraha.

     Markay dawladdii Fashiistaha aheyd ee Talyaanigu la wareegtay taladii Soomaaliya waxay u hawlgashay inay hubka ka dhigto shacabkii. Arrintaas waxaa ka dhiidhiyay Sh. Xasan Barsamihii hoggaanshay Kacdoonkii Barsame ee dooxada shabeelle 1924kii; waxaa mudan in la xuso warqaddii uu u qoray DE Vecchi waa xaakinki Talyaaniga ee Soomaaliya e: Idinku xeerar baad leedihiin annaguna xeerar baa leenahay; haddaad isku daydo inaad xoog nagu maquuniso waxaan ku dagaallami doonnaa wax kasta oo aan awoodno. Shiikh Xasan gacanta gumeystahuu galay raqdiisa iyo ruuxiisa toona dib dambe looma arag.

     Kadib markii ay burburtay daraawiish waxaa kacdoon ka sameeyay waqooyiga Soomaaliya Shiikh Bashiir, waxaase dagaal ku dilay Ingiriiska meesha la yiraahdo Buurdhaab, wuxuuna maydkiisii la waray Burco dhexdeeda si loo quusiyo dadka.

      Dhulalkii gumeystuhu ku magaccabay Trans-Jubba waxaa joogto uga jiray kacdoonno gumeysi diid ah waxaana 1916kii  ka dhacay Sarinley ee gobolka Gedo dagaal lagu jaray ciidankii Ingiriiska. Maalintaas waxaa Sarinley lagu dilay Lt. Elliot iyo 35 asakari oo uu watay.

Dhanka Jabuuti waa la xusuustaa halyaygii Max’uud Xarbi ee naftiisa huray iyo dhibaatooyinkii gumeyste Faransiis sida tii 1967dii.

Dhanka Soomaali Galbeed halganku ma hakan maalinna, waana taas shucladdii xornimodoonku wali balbaleyso.

In kastoo horseednimadii labadii urur ee kale ahaa SYL iyo SNL lagu haleelay madaxabanidii labadii gobol ee British Somaliland iyo Italian Somaliland iyo midowgoodii 1960kii, haddana dad iyo dawladba loo ma arag madaxbannaani shin ah ama dhammaystiran. Waxaa aad loogu hammiyay loona hawlagalay sidii loo heli lahaa midnimo Soomaaliyeed oo dhammays ah.  Waxay Soomaali noqotay sidii qof xubnihiisa la jarjaray oo la ladi waayay kaarkii la baday. Burburkii dawladdii Soomaaliyeed iyo qalalaasaha daba dheeraaday waxay xiriir toos ah la leeyihiin baadigoobkii Soomaaliweyn.

In kastoo xoogaggii ku soo faalalay geyiga Soomaaliyeed ay ka xoog bateen reer gurigii dalka, kalana qeybsadeen dhulalkii Soomaaliyeed, haddana shacabkii Soomaaliyeed isu ma hoogaamin gunnimada ee wuxuu himiladiisii ku nooleeyay xiddigta 5ta gees oo geesihu ka dhigan yihiin qeybihii loo qeybshay dalka, midabka cadna uu tilmaamayo dhulalka Soomaaliyeed oo nabad iyo barwaaqo ah oo hoos fidsan cirka oo saafi ah lehna midabkaas buluugga ah.

Inta ay astaantaasi jirto waxaa quluubta Soomaaliyeed ku noolaan doona walaalnimo iyo wadajir. Waxay astaantaasi cabsi ku beertaa cadawgii Soomaaliyeed ee kale dhantaalkeeda waligiisba ku hawlnaa.

   
  Qofkii Soomaaliyeed oo kalgacal u haya Soomaalinnimo waa inuu u hawlgalaha badbaadinta astaamaha midnimada sida afka oo waayahaan ku jira marxalad halis ah iyo u uur-samaanta qeybaha Soomaaliyeed oo idil. Inaad sheegato wadanannimo, haddana tiraahdo reer hebel ama qeyb hebel baa necbahay waa waxaan suurtogal aheyn.

    In kastoo maanta muuqaalka S/liyeed uu ku murugoonaayo qofkii ay laabtiisa ku tiran tahay wax uun waddaninnimo ah, haddana waa in la xusuustaa in Soomaali waligeedba weerar lagu ahaa, waligeedna halgan ugu jirtay jiritaankeeda, mar walbana jireen xilliyo ladnaan leh iyo xilliyo dhibaatooyin badan. Waa in la xusuustaa in baadigoobka qarnnimo dhab ah uu u baahan yahay midnnimo iyo wax-huritaan badan. Gobannimo la mahadiyo kaliya waxay ku imaan kartaa samaanta oo wadajir loogu halgamo iyo xumaha oo wadajir loo diido. Jidka gobannimada loo qaadaa waa dheer yahay, qodax iyo qaniin badan yahay oo dugaag iyo dayday badan yahay. Sidaas darteed, waa in waddanigu dhidid iyo dhiigba huraa, guushuna ka ma dheeraan doonto kan dhaxalkeeda raba.      

1da Luulyo Ma Dabbaaldeg Baa Mise Waa Baroordiiq?

1DA LUULYO MA DABBAALDEG BAA MISE WAA

BAROORDIIQ?

Waa maalintii xornimada laga helay gumeystihii saancadaha ahaa oo buluugleey ay dabeyluhu ka luleen daaraha dushooda. Waa maalintii ugu horreysay ee qaranka Soomaaliyeed labo midowday oo hal dawlad ah yeesheen iyagoo hore u ahaa “British Somaliland” iyo “Italian Somaliland”.

Waa maalintii hanka Soomaaliyeed kor u kacay oo lagu hammiyay loona hawlgalay in la haleelo qaran Soomaaliyeed oo dhammays ah. Waa maalintii aan ku heesnay ”qoloba calankeedu waa caynoo innaga keennu waa cirkoo kaloo aan caadna laheyn.....”

Ha yeeshee, 1991-dii iyadoon guluf shisheeye oo toos ah uuna soo duulin ayaa la dumiyay dawlad-qarameedkii loo han weynaa. Dawladdii silica iyo saxariirka loo maray, nool iyo moodna loo waayay ayaa si fudud oo xilkasnimo-la’aan ah loo riday.

Waxaa la boobay hantidii qaranka oo dhawrtada iyo dhigaalka aheyd. Waxaa la xaabsaday xoolihii xalaal-quutaha waddaniga ah oo la xalaalsaday. Daarihii loo qotomiyey adeegga qaranka farshaxannaduna qurxiyeen baa la dumiyay ama sidii diirta loo diirtay amase laga yeeshay mooro-xoolaad. Sidii aboorkii baa la mahoobbiyay astaamihii iyo taallooyinkii dalka. Waxaa la fagtay dhulkii, bir iyo maarna waa laga dhawray. Waxaa kor loo laacay xargihii danabka oo sidii qarandida loo dhishay. Salka suuliga iyo kulay qasabad ku tahay shayna la ma samatabixin. Waxaa seyladaha dunida la waray sad guud iyo sad gaaraba wixii ummaddu lahayd.

Waxaa gunta laga jaray geed-miroodkii gu’yaasha laga dhursugayey. Waxaa gubato loo rogay dooxooyinkii dalagyadu ku beernaayeen, carrosankiina waxaa laga dhigay gawaan iyo gabiib maran.

Guutooyin baa la dumay oo gees walba u qaaday duullaan ummula-dooxa. Waxaa gawrac loogu jiiday hanad iyo waxgarad la garwaaqsanaa. Waxaa loogu guduudiyay nin gaboobay iyo gurboodba. Waxaa gees walba ka yeeray galaayuuska dumarka asayda gambeysan iyo hoogaysiga hooyadii la jaray ubadkeedii. Waxaa guri walba hogatay gablan wiil la’aaneed iyo guuldarro iyo hoog. Waxaa dhacay geesaas iyo gabanno-xoor. Waxaa dhacay kala-haad iyo haataa-wilif. Waxaa dul heehaabay geyiga Soomaaliyeed oo idil daruur dabaylo nuxus leh wadata oo musiibo iyo meyd leh.

Gabadhii Soomaaliyeed ee bilicsanayd ee lagu kunniyay boqoraddii Afrika oo lagu maseeyay xoriyadda waxaa la bilqay duleedyada bannaan iyo deyrarka guryaha, waxaana sidii kadin kallanaa loo hortay galmadeeda iyadoo garcas iyo oday guunaba goob joog ahaayeen. Gabadhii aan niri waa hoobaan ee heegaha dheerayd, Hodan, waxaa helay hunuf dhadhable ah oo dhalanteed aamminsan. Gabadhaan niri waa  “sida geed harweyn oo ubax guudka qariyay oy laamuhu ay midiba geesteed gacan mira ah leedahay oo godan barwaaqo ah, durdur aan go’ayn iyo gacan wabi ku yaal ...geddiisii baad tahay”  gabadhii waxaa helay gun iyo gaayo alifley.

Xornimadaan niri; waa hal oo waa Maandeeq, hoorkii madida aheyd oo baarqaabkii Turbaale iyo dirkiisa ku tarmi jirtay oo ku tanaadi jirtay, waxaa helay qaalmo taynax-walashle ah oo tis-qaadka roorsada oo garbo beel iyo goondhabaaleyn mooyee aan ged kale ku kordhin. Maandeeq, Turbaalay ku tiqiin ka-guul-guulka awrta gaaf-wareegga ah iyo qaalmaha gaadda-keenka ah ee guulowga badan, goosan dhurwaa iyo gaade libaaxna agteeda ka ma goosan jirin. Markay guxushaagii weyday baa kolay dhuug iyo dhurde ku tahay dhiiggeedii laga giigay.

Hashaan gaade iyo gulufba ka dhawrnay, hashaan geyraha iyo gudcurkaba la joognay, hashaan gaawaha u culannay waxay darartay mur iyo deebaaq, iyo dacar dhiimaal ah. Godlan waxaan ka sidannaa gorofyo maran.

Maandeeq sidig bay ahayd seddex ku irmaan tahay oo sabadka ay joogto suudda la daaqa oo maqaarka loo sido lagu wada salaaxo. Markii Maandeeq gabraartaha iyo sinji-dhaadyadu ganeen, bay seddexdiina noqdeen seera-wareeg subaaca la qooqa. Uubateyn iyo olol-reen bay ku riiqmeen oo ku rifmeen.

Wax daran wax baa kaaga sii daran, balo’ wali way irmaan tahay oo way ibo qoyan tahay. Balo’ buunkeeda Xamar baa laga yeershaa oo dabkeeda laga biriyaa. Xamartii xoogga iyo xiniinyaha Soomaali weyn lagu dhisay, tacabkeediina la tuunshay waxaa taabsaday tuug iyo tuug-kalkaal. Xamartii taajka qaranka aheyd, waxay noqotay barta taliska bi’inta Soomaaliyeed. Talo keen ahow ama talo raac ahow, hadday tusmo wanaagsan aheyd tuna lagu kari waa. Balo’ wali waa irmaan tahay, kuwii toobkaheeda culay oo bineeyay wali waa fayow yihiin oo waa faltamayaan. Kuwii balo’ unkay oo ku tacaddiyey danta S/liyeed wali waa soo dhankoolaan. Baas-abuurayaashii bannaystay gawraca iyo gambiga qaranka S/liyeed wali waa bulxamayaan.

Kuwii hagardaamo qooli jiray wali waa hammiyayaan, kuwii hantaqa ku ridi jiray wali waa harjadayaan, haddana heegaan u jeednaaye wali waqal ku ma hoorin!

Murtidii Hoygii Bataax

Waxay aqoonyahannada qaar isku dayaan inay muran geliyaan asalka isirkii gun dhigay ilbaxnamadii aad u sarreysay ee Masartii hore. Aqoon-yari kama ahee waxay liqi la' yihiin in dadka Afrikaanka ah ee madow hal abuureen wacdarihii Hoygii Bataax oo ilaa maanta saldhig u ah dhammaan hannaanada dunida. Sababta ugu weyn ee aan anigu u daneeyo taariikhdii hore ee dhulkii isku magacaabi jiray Hoygii Bataax ee maanta ah Masar, waxay tahay in Soomaali ahaan ay tahay taariikh aan wax ku leennahay amaba ah taariikhdeennii hore. Sidaas darteed, waxaa habboon inaan u wada aragno taariikhdaas mid na quseysa. Maahan wax laga murmi karo lahaanshaha raadkaas taariikheed waayo waxaa wali ku dhex nool dhaqanka Soomaaliyeed astaamihii dhaqammadaas hore. Bal u fiirsada magacyadii dadkii waayahaas iyo siday wali xaggeenna ugu nool yihiin.

Masartii hore way taqaannay suugaanta; waxaa jira sheekooyin hore, maanso, xikmad, iyo maahmaahooyin, iyo waliba buuggii caqiidada oo lagu tiriyo qeybaha ugu fiican ee Murtidii Masartii Hore. 

Sheekayntii  Badmaaxa:

 Waa sheekadii badmaaxii markabkii burburay:

Marka la soo kobo sheekadaan waxay sheegaysaa markab burburay iyo hal badmaax oo kaligiis ah oo ka bad baaday. Wuxuu gaaray jasiirad hoobaan badan oo uu ilaaliyo mas ka dheer 30 taako. Garkiisu wuxuu ka dheeraa labo taako. Jirkiisa waxaa ku daboolnaa dahab waxayna sunniyihiisu ka sameysnaayeen laasuuli (lazulite). Badmaaxii iyo maskii wadeeyay noqdeen wuxuuna maskii saadaaliyay badbaadintii badmaaxa. Dhab ahaantii saadaashii waa rumowday oo badmaaxii waxaa u soo gurmaday markab wuxuuna asagoo nabdoon ku noqday dhulkiisii ka dib markuu la kulmay dhibab badan uuna socdaalkiisii badda argagaxyo badan ku haleeleen.

Sheekadii Sin-Oohi:

Sin-Oohi wuxuu ahaa mid ka mid ah xigtadii boqoradda, markay boqoraddii oo da’ weynaatay dhimatay, sababo uu asagu aad u ogaa dartood, wuu qarracmay wuxuuna ku sigtay in uu oon u dhinto maruu goynaayay lamadegaanka Siinaay. Waxaase helay cid reer guuraa ah waxaana u bogay odaygii cidda wuxuuna u guurshay gabadhiisii ugu weynayd. Sin-Oohi wuxuu gobalka kala kulmay loollamo badan, tusaale ahaan, wuxuu caabbiyay nin reer guuraa ahaa oo taagtiisa iskula weynaa argagaxna ku riday ciddii wuuna dilay. Sin-Oohi wuu duqoobay wuxuuna u hiloobay dalkiisii hooyo. Sidaas darteed, wuxuu dhambaal u diray fircoonkii dalkiisa asagoo codsanaaya oggolaanshaha soo-noqoshadiisa. Fircoonkii oggolaanshuu ugu soo warceliyay si mudnaan leh buuna u soo dhaweeyay wuxuuna siiyay guri iyo asagoo ka dhigtay lataliye waxaana cunnadiisa laga keeni jiray madashii boqortooyada.

Sheekadii labadii walaalaha ahaa:

Sheekadaani, waxay ka mid tahay sheekooyinkii ugu waaweynaa ee Masartii hore, waxay muujinaysaa dhumuca bilnaantii iyo durugsanaantii maamintii Masartii hore. Sheekadu waxay ka bilaabmaysaa labo walaalo ahaa Ambo (Aano-Bis) oo kan weyn  ahaa iyo Bataa oo kan yar ahaa. Afadii Ambo baa ka faa’iideysatay maqnaanshihii ninkeeda waxayna xodxodatay Bataa, markayse hungowday waxay been u sheegtay ninkeedii waxayna Bataa ku eedaysay inuu iyada damcay iyana dhawrsanaanteeda ilaalisay. Waxaa carooday Ambo wuxuuna ugu dhuuntay walaalkiis illinka gadaashiisa ee hoosaysan si uu u dilo markuu soo noqdo, laakiin sacii kowaad ee hooska u soo noqday baa u digay Bataa, wuuna cararay. Walaalkiis oo ku hubeysan waran baa daba galay. Wuxuuse eebbihii qorraxdu dhex dhigay maringoys yaxaasyo ka buuxaan.

Kadib markii Bataa nabdoonaan dareemay, wuxuu bilaabay inuu is dhufaano, sidaas baa walaalkiis ku qancay oo inta rumeystay dambi la’aanta walaalkiiis ku soo noqday gurigiisii markaasna inta dilay afadiisii maydkeedii u tuuray eyda.

Bataa wuxuu walaalkiis u sheegay inuu aadaayo dooxada Sidarka (Cedar valley, Lebnanon) uuna wadnahiisa dul dhigi doono ubaxa geedka Sidarka. Markuu Bataa tagay dooxadii Sidarka wuxuu dhisay qalcad wuxuuna guursaday naagtii ugu qurux badnayd adduunka taas oo isaga si gooniya ay eebbayaashu ugu abuureen ka-helitaanka awgiis. Waxaa dhacday in rucub timaheedii ka mid ah biyahii baddu qaadeen, fircoonkiina helay kadibna caraftoodii saaqday tin iyo cirib.

Wuxuu qabanqaabiyay olole si loogu keeno naagtii. Markay madashii reer boqor degtayna waxay ku dhiirrisay fircoonkii inuu gooyo ubuxii siday wadnihii Bataa waxaana dhintay Bataa. Ambo wuxuu ku ogaaday geeridii walaalkiis astaan sixireed ay hore ugu heshiiyeen. Ambo wuxuu aaday dooxadii Sidarka halkaas oo uu ka soo helay wadnihii walaalkiis oo noqday hoobaan wuxuuna Ambo awooday inuu soo celiyo noloshii walaalkiis. Ka dib markii uu dib u soo noolaaday Bataa wuxuu qaatay qaabka dibiga wuxuuna u soo xanbaaray walaalkiis Ambo Masar. Ambo wuxuu u dhawaaday fircoonkii ilaa uu noqday wadaygiis. Bataa mar buu istusay naagtiisii hore waxayna iyadii ku dhiirrisay ninkeedii inuu dibiga dilo wuuna sameeyay, laakiin labo dhibcood oo dhiiggiisii ah baa ku dhacay aqalkii weynaa ee boqortooyada waxaana meeshii ka soo baxay labo geed oo Libbik ah wuxuuna Bataa ku sii noolaa sidaas. Mar labaad buu is tusay naagtiisii hore. Markaasay labadii geedba goysay kana samaysatay agab guri. Waxay u timid si ay u aragto shaqadii agabkii la sameynaayay waxaana ku biday dhuunteeda firir wayna liqday iyadoon rabin, waxayna sidaas ku qaadday uur ay ku dhashay cunug ahaa Bataa laftigiisii. Markii cunuggii korayna, boqorkii wuxuu ka dhigay dhaxlihiisii markuu dhintayna Bataa wuxuu noqday Fircoonkii Masar. Dhanka naagtiisii hore waxay noqotay mid la dulleeyay waxaana dhici karta in la dilay. 

Gabayo iyo heeso:

 Muusikada iyo heesuhu waxay u ahaayeen Masartii hore lagama maarmaan halkaas oo beeralaydu ay qaadi jireen heeso-hawleed mararka ay shaqaynayaan. Sidoo kale waxay door u ahaayeen xafladaha diinta waxaana wehelin jiray allabariyada heeso iyo ciyaaro, tusaale ahaanna waxaa ka mid ah heesahaan:

• Ubaxyada leh carafta macaan waxaa soo diray Bataax
• Kuwaas oo u baxa kalgacalka iyo quruxda laga helo qof walba.
• Bataax baa gacantiisa ku sameeyay si uu qalbigiisa u faraxgeliyo.
• Si dhammaystiran baa biyo u buuxsheen dhasheegyadii.
• Dhulkii oo dhanna waxaa rogmaday daadad.

 Heesaha qaar waxay u muuqdaan kuwo lagu ammaanayo boqorka sida heestaan loo tiriyay Siin-Soorid (Snosoret) boqorkii seddexaad ee boqortooyadii 12aad:

• U wacanaa boqorku magaaladiisa.
• Wuxuu u yahay gabbaad kan ka cabsaday nacabyadiisana wuu ka ilaaliyaa.
• Wuxuu yahay hoosyada ugu ballaaran waqtiyada xagaaga.
• U wacanaa boqorku magaaladiisa.
• Wuxuu yahay geeska diirran oo qallalan waqtiyada diraacda.
• Wuxuu yahay buurta hor joogsata duufaanta marka cirku caroodo.

Waxaa kaloo jiray heeso laxaweed si qurux badan loo soo bandhigay. Tusaale ahaan:

• Jaceylkaygiiyow iigu imow beerta.
• Kaan jeclaaday waa sida ubax bitinaaya caraftiisa.
• U dhuuban sida geedka qunbbaha 
• Xishooda oo la lulmaaya da' yaraan.
• Oo daan walba ku sita ubax wada casaana.
• Maalin oo idil markaan guriga joogo 
• Ama badda dhexdeeda, waxba ma tabo.
• Derisyadu waa yimaadaan waana tagaan.
• Waligaa ma lagu jeclaan doonaa?

Murti iyo Maahmaah:

Dhulkii Bataax (ancient Egypt) waxaa lagu qoray xikmad, suugaan iyo maahmaahyo dhagax dushiis iyo xalleefyo ka sameysan geedka burdaha (papyrus). Aqoonyahannadu waxay af rogeen in badan oo ka mid ah murtidii suugaanta kuwaas oo ku filan fahanka dareenkii suugaaneed ee dadkii Dhulkii Bataax.

Tusaale ahaan:

• Ha u hiillin kan xoogga leh oo ha uga hiillin kan taagta yar ee u hiilli kan taagta yar oo uga hiilli kan xoogga leh.
• Aqoontu waa hubka uu qofku isku difaaco. Jahligu qofka hubkuu ka dhigaa wuxuuna ahaadaa midaan haysan wuxuu isku difaaco.
• Shar ha ku damin shar, dabku dab ma damiyee.
• Ha isla buufin kibir, hadduu nasiibku kuu qoslo, ha illoobin qoyskaaga, wacnaantu waa kaa tagtaa haddii aad wadeeyaasha nolosha aad la wadaagto illowdo e.

• Wiilkayow, guurku waa socdaalkii nolosha waana sida bad ku-gooshka, socdaalkaani wuxuu u baahan yahay sahay si adoo nabdoon u gaarto xeebta. Wuxuu u baahan yahay sahayda kalsoonida, samirka iyo is-cafinta, sahayda iskaashiga, labo gacmood oo wada jira oo haysta seebab, wadajirna u seebinaaya si aan doontu u dheellin, marka sidaas la yeelana waxay duufaantu madaxeeda u qalloocisaa doonta. Qorraxdu waa soo baxdaa waxayna naacawdu u salaaxdaa shiraaca si doontu nabad ugu gooshto. Ka yeel gacmaha kuwo xooggan. Ha quusan. Ha siiddeyn seebabka kana ilaali in doontu yool la’aan u socoto. Wiilkayow, waxay tahay socdaal badeedkii nolosha. Eebbahay ha barakeeyo.
• Naagta qurxoon mar walba ma wanaagsana, naagta wanaagsanse mar walba waa qurxoon tahay.
•  Hooyadu waa hibo Eebbe. Sadaqooyinkeeda wuu laballaabaa. Waxay ku siisay naxariisteedii oo idil, haddaba u laba laab cunnadeeda waa iyadii kaa tabaraysay dhacaankii jirkeedee, una xanbbaar markay gabawdo sidii ay ku xanbbaari jirtay markaad yarayd. Ku xusuusnow salaadahaaga/ducooyinkaaga si aad markaas u raalli geliso Eebbaha weyn. Mar kasta oo aad xusuusato way ku xusuusataa waxaadna qancinaysaa Eebbe. Qanaacada Eebbe waxay ka timaaddaa qanaacadeeda. 
• Naagta wanaagsan waa naagta shaqaynaysa oo shaqadeedu ku kooban tahay korinta carruurteeda, daryeelaysa gurigeeda, ilaalinaysana dhidibbada jiritaankiisa oo seexinaysa carruuteeda, oo maqlaysa markay ooyaan oo u helaysa daw ay ku aammusaan.

Qoraagii fiicnaa ee xisaabaha wuxuu yiri:
            
    Ha ku dhibin qof ku dhufashada qalinka waayo Eebbaa neceb taas.

•  Ha sheegin maragnimo beena.
• Ha ku canjilin (dhaajin) qof kale carrabkaaga.
• Ha saarin canshuur qof aan waxba haysan.
• Ha uga faa’iideysan qalinkaaga beenabuur.
• Haddaad la kulanto qof saboola oo si aada deyman u qaba, u qaybi deynkiisa ilaa seddex meelood. U dhaaf labo meelood kuna yeelo mid. Waxaad arki doontaa inay tahay qaab nololeed e. Habeynkii baad jiifsan doontaa, waxaadna u seexan doontaa si fiican oo nasasho leh. Maalinta labaad wixii aad sameysay waa war wanaagsan oo carrabka dadka ku tiran.
• Jaceyl iyo ammaan baa ka fiican hodannimada bakhaarrada.
• Rooti aad ku cunayso qalbi farxad leh baa ka fiican hanti badan oo uu leeyahay qalbi murugo badan.
• Haweeney aan dhaqan laheyn waa sida doon aan jiheeye laheyn oo u shiraacanaysa qasad la’aan markay dabayshu waddo ama xiisku sikiyo.
• Waxa ugu fiican oo naagi laabteeda ku qaaddo waa qalbi saafi ah.
• Kalgacalku deeq buu bixinayaa isagoon ka fakarin qofka ahaantiisa.
• Ha cabbin khamriga si aad u illowdo, khamrigu wuxuu xusuusiyaa maanka wuxuu rabay inuu illaawo.
• Ha u cabbin khamriga si aad u xusuusato, khamrigu wuxuu maanka ka dhigaa mid illaawa wuxuu rabay inuu xusuusto.
• Khamrigu waa saaxiib aan daacad aheyn, isaga wax ha ku qarsan waayo sharafta buu kaa qaadi doonaa wuxuuna bandhigi doonaa sirahaaga mar kasta oo aad isaga la jirto.
• Eebbahay si wanaagsan buu u daryeelay raaciyaddiisa. Wuxuu u abuuray dhulka iyo cirarka siduu doonay. Oonka wuxuu ku tiray biyo  wuxuuna hawada u abuuray si ay ugu neefsadaan una noolaadaan. Waxay yihiin sawir ka yimid xubnihiisa markuu u sare kacaayay cirarka. Wuxuu abuuray dhirta, lo’da, shinbiraha, iyo kalluunka si uu iyaga u dheefiyo. Sidoo kale wuu ciqaabaa. Wuxuu jaray nacabyadiisii sababtoo ah dhagartooda iyo hoggaansi-la’aantooda. Wuxuu iftiimiyaa meeshay rabaan. 

Buuggii Caqiidada:

Kuwaan soo aaddan waa tusaalooyin ka mid ah aragtiyo-diimeedyadii dadkii Dhulkii Bataax:

Ardaygu wuxuu weyddiiyay wadaadkii:

Haddii eebbaha ah mid qura kaligiis abuuray dhammaan dadka maxay u kala midabbo iyo dabciyo duwan yihiin?

Wadaadkii wuxuu ku jawaabay:

Eebbuhu wuxuu qofka ka abuuray dhoobo uu faray in laga soo aruursho geesaha dhulka, madawga, guduudka, jaallaha iyo dhoobada cad. Wuxuu faray in lagu labo afarta jaad ee biyaha uunka; biyaha saafiga ah oo ah xareedda roobka, biyaha dhanaan ee badaha, biyaha wabiyada ee dhulka dulmara, biyaha ceelasha iyo biyaha ilaha dhulka ka soo baxa, ka dibna dadkuu ka qaabeeyay.

Midabbada kala duwan ee dhoobadii ayaa midabbada dadka kala duwday biyihii kala duwanaana dabciyadooday kala duweeen.

Mid kalaa weyddiiyay:

Muxuu eebbe dhulka ugu abuuray qaab ukumeed?

Wadaadkii wuxuu ku jawaabay:

Eebbe wuxuu nolosha ka abuuray ma-noole. Wuxuu shinbiraha dhallaanka ah ka soo saaray ukun wuxuuna u sameeyay dhulka qaab ukumeed wuxuuna ku afuufay neeftiisa, sidaas awgeed dhulkii wuxuu hantay noolaan waxaana ka tarmay ukuntii ahaadayaal, noolayaasha ugu waaweyn oo uu abuuray wuxuu ka abuuray ukunta ugu yar.

Aradaygii baa weyddiiyay:

Eebbe aaway? Maxaan u arki weynay sideese u aragnaa ama codkiisa u maqalnaa?

Wadaadkii baa ku jawaabay:

Indhaha isku qabo maankaagana u fur si aad eebbe u aragto. Eebbe wuxuu ku jiraa jire kasta. Wuxuu ku jiraa walax walba oo uunka ka jira noole iyo ma-noolaba. Ubax qurxoon oo ka baxay dhul omos ah wuxuu ku leeyahay anigaa eebbe ah. Shinbir da’ yar oo ka soo baxday ukun waxay ku leedahay anigaa eebbe ah. Haddaad rabto inaad maqasho codka eebbaha dhegahaaga xir qalbigaagana fur waxaad codka eebbe ka dhex maqli doontaa codka jiraha, foorida neecawda, onkadka, heesidda shinbiraha iyo muusigga, waa afka cirarka e. Codka eebbaa siiyay ahaadoo dhan hadal iyo nuuxsasho.

Ardaygii wuxuu weyddiiyay wadaadkii wax baraayay :

Muxuu Eebbe haddana noogu sheegay buugga iftiinka inaan doonno aqoonta iyo sayniska laga bilaabo maalintaan nolol bilawnay ilaa maalinta aan ka jaanqaadaynno? Maxaan nafteenna ugu dhibaynnaa cilmi goobista markaan gabawno iyadoon waxtar noo lahayn oo markaan dhimannana aan luminaynno dhammaan wixii aqoona oo aan gaarnay?

Wadaadkii wuxuu ku jawaabay:

Aqoontu waa furaha cirarka. Nolosha kowaad oo aan nool nahay waa “nolol tijaabeed” noo diyaarinaysa ku-sii-socdka duni waaritaaneedka. Wixii aan ka haleelnay aqoonta iyo sayniska kuma lumaan ama baaba’aan dhimashada, waayo dhimashadu waa sii -socodka nolosha ee maaha dhammaadka. Dhimashadu waa qaab dib-u-soobixitaan iyo sii-socodka nolosha iyo ka-guurka “nolol tijaabeed”-ka si loogu nagaado nolol waaritaaneedka. Dhimashada waxaan ku luminnaa wax kastoo maaddi ah, dib-u-soobaxana waxaan ku kaydsannaa wax kastoo ruuxi ah “spiritual” waxaana ruuxa nafaqo u ah wixii aan ka haleelnay sayniska iyo aqoonta dhawrsan intay jirtay nolol tijaabeedku kuwaas oo nala socda si aan u adeegsanno mirahooda isla iyagaana go’aaminaya heerka iyo meesha aan ku leennahay waaritaanka.  Waa inaan u  halgannaa wadnaana doonitaanka aqoonta iyo sayniska ilaa maalinta ugu dambaysa nolosheenna, noloshaan tijaabeedka ah ee aan hadda noolnahay, waayo aqoontu iyada kaliyaa ah hantida ruuxeenna ku kaydsanaan doonta dhimashaduna ma saameyn doonto.

Ardaygii wuxuu weyddiiyay wadaadkii xikmadda:

Rumeynta ku jirta dhiganaha (buugga) inftiinka waxay leedahay ku-fakarka dambi sameyntu waxay ka dhigan tahay inaad sameysay. Ma kii ku fakaraa ka dhigan kii gala dambiga?

Wadaadkii wuxuu ku jawaabay isagoo gacantiisa midig kor u qaadaya:

Dambigu wuxuu ku jiraa shanta farood ee qofka “Ka” kii ku fakara wuu toosiyaa kaas kiciyayna wuxuu ka dhigan yahay kan gala iyada kan galana waxaa la xisaabtama Eebbe.

Shanta dambi ee ay shanta farood u taagan yihiin waa: xaasidnimmada, naceybka, masayrka, xanta iyo sharka. Ku-fakarka mid kastoo ka mid ah waa dambi, kii ku fakara waxaa loola xisaabtamaa sida kii sameeyay. Marka la nool yahay, maragga beenta ah, iyo waxa uu ku hadlo sharka dhaladka ah eebbaa kaala xisaabtama dhihitaankeeda iyo kadib ku fakarkeeda.

Gacmaha laga taago madaxa korkiisa diintii Masartii hore waxay u taagan yihiin ruuxa. Faraha gacanta midig waxay tilmaamayaan dareemayaasha muuqda halka kuwa gacanta bidix tilmaamayaan dareemayaasha gudaha ah ama daahsoon.

Su’aashii ardayga ee wadaadka:

Hadduu Weynuhu abuuray Wasiir “Osoris” eebbihii wanaagga si dadka loo wanaajiyo uguna horseedo dadka jannooyinka muxuu haddana u abuuray Sid “Set” eebbihii sharka si uu dadka u marin habaabiyo uguna horseedo cadaabta?

Wadaadkii asagoo codkiisa ku dheeraysanaaya buu yiri:

Qofka noloshiisa dhulku waa nolol tijaabo ah-waa uun fursad tijaabeed iyo marxalad tijaabo oo diyaarinaysa u-gudubka dhimasho-la’aanta. Sidaas darteed, Eebbe wuxuu u soo diray Wasiir iyo Sid labadaba dhulka. Wanaagsanaantu waxay deggan tahay ruuxa (soul)- “Ba” waxayna ka buuxisaa aqoomaha cirarka halka sharku deggan yahay duulka (spirit)- “Ka” wuxuuna ka buuxiyaa daacad-la’aan iyo caddaalad-darro. 

Inankii wuxuu weyddiiyay:
Xaggee Eebbe joogaa?

Wadaadkii baa jawaabay:

Waligaa ma aragtay hawo ama dabayl? Ma aragtid haddana waad dareentaa jiritaankooda waadna aragtaa saameyntooda. Ma aragtid udugga, haddana waad ogtahay inuu jiro waxaadna urisaa caraftiisa. Ma aragtid codka laakiin waad ogtahay inuu jiro waxaadna maqashaa yeerkiisa. Wali ma aadan arag kulayl ama qabow, haddana waad dareentaa siday yihiin. Eebbe waligiis halkaan waa joogaa laakiin ma aragno isaga.

Ardaygii wuxuu wax ka weyddiiyay aayaha iyo go’aanka muqaddiska ah:

Hadduu jiro aayo qoran oo qofku wuxuu falaayo waafaqsan yahay isaga haddana maxaa qofka wax looga weyddiiyay falal loo asteeyay inuu sameeyo oo aayaha lagu maamulo, taas oo uusan awoodin inuu wax ka beddelo?

Wadaadkii baa jawaabay:

Buugga cirarku wuxuu sawiray Taxood “Tuhot”, malaggii eebbaha iyo malaggii aqoonta la sarreysiiyay, isagoo hortaagan geed oo ku sida gacantiisa midig looxa aayaha gacantiisa bidixna miisaan; astaanta xisaabtanka iyo garsoorka.

Taxood wuxuu ku dhaqaaqaa inuu dhex dhigo looxa aayaha ruuxa “Ba” kaas oo qofku ku noqdo mid ku maamulan dhanka wanaagga ee isaga loo asteeyay. Taxood wuxuu dhex dhigaa miisaanka ama garsoorka duulka (spirit)- “Ka”. Qofkaasi wuxuu noqdaa mid u madaxbannaan go’aanka falalkiisa iyo aayo ka talintiisa.

Markay noloshu dhammaato jirku waa baaba’aa, ruuxu wuxuu u kacaa cirarka isagoo sita looxii aayaha waxay iyana “Ka”dii u qaaddaa miisankii iyo xisaabihii maxkamadda oo ah maxkamadda xisaabtanka nolosha.  

Waxaana halkaan ah waxyaalaha garsoorayaashu kugu weyddiinayaan maxkamadda xisaabtanka:

1.    Ma u dhawrtay jirkaagii sidii maro aan wasaqaysan oo nadiifa?

2.    Ma noolaatay noloshii eebbe kuugu talagalay gebi ahaan?

3.    Ma u daryeeshay jirkaagii siduu ku daryeelay yaraantaadii?

Gunaanad
Waxay ila tahay inaysan dood badan u baahnayn horumarkii iyo aqoontii sarreysay ee dadkii Hoygu Bataax. Waxaan kaloo dood u baahnayn raadkay uga tageen dhaqanka Soomaalida.