DANJIRAADSE LEEDAHAY..

Danjiraadse Leedahay iyo Diricyo kuu Maqan

Waxaan maalin noolba aragnaa madax-ku-sheegyo Soomaali ah oo u taagan sii bi’inta dalkii hore loo burburiyay. Waxaan dharaar walba maqalnaa dalqankooda aan duxda laheyn iyo dool-xirista dullinnimadu weheliso oo lagu dagayo danta guud ee Qaranka Soomaaliyeed. Waxaa xil ka saaran yahay arrimaha dalkii hooyo qof kastoo ku abtirsada magaca Soomaali Weyn. Waa in ruux walba af iyo addin wuxuu tari karo uu la beegsadaa difaaca dalka iyo abaabulka danahiisa. Waa in laga koraa qolaysiga, goboleysiga iyo tartanka xinka iyo yaan- lagaa-badsanta ku dhisan. Qofka waddaniga ah waxaa looga baahan yahay inuu jeclaado dalkiisa iyo dadkiisaba oo uusan u hanqal taagin xayndaabyada hadba meel laga meegaarayo oo loola jeedo reer-hebelnimada iyo kala-sheegashada. Soomaaliya waxaa leh Soomaali, si kastoo loo kale ootana waxaa dhab ah inaysan kala hormayn ee ay tahay danwadaag aan kala maqnaan karin. Maansadaani waxay soo baxday 4/15/2011:

Dalkaygii wacnaayow

Daruurtoo hillaacdiyo

Doog iyo ugbaadlow

Dalsan iyo samaalow

Duunyadoo dhalaysiyo

Danbar caana badanlow

Diigaanyo idaadiyo

Ari daad maataalkiya

Kadin doobku raacoo

Laga duugo naasaha

Lo’da soo dareertee

Daaqaysa geedaha

Deeriyo Biciidlow

Daraniyo argeeglow

Dareemiyo sarmaanlow

hawdiyo dixaalow

Wabiyada durduriyo

Doox iyo bannaanlow

Docahana badweyniyo

Badyaro loogu deeqyow

Dulligii ku heeree

Kaa reebay dunidii

Doqonkiyo ardaalkii

Kuu diiday noloshaba

Oo dadkaagii laayee

Qaarkiis dagaagee

Dacallalada u yaacee

Maanyo doobinaysaa

Qaarkood dig siisee

Qaar barafku dilayee

Dalanbaabbi qaarkood

Saxaraha ku daateen

Qaarna dalawyo baasiyo

Meelo daran ka dhaadhacay

Waa dirkaagii weeyoo

Waxaa loogu dawggalay

Daalimiyo tuugiyo

Nacab adiga kuu daran

Dool iyo daris loo

Dullaaliin ku sheegtoo

Dumintaa ku nool baa

Kugu soo dareeree

Danjiraadse leedahay

Iyo diricyo kuu maqan

Daa’imkeen ku dhawryow

Ha dakaamin abidkaa

Eryayada

1.     Ugbaad: dhul wali dihin oo aan la intifaacsan ama aan la daaqin.

2.     Dalsan: dal fiican, dal wanaagsan.

3.     Danbar: caanaha yare adag oo cawlan oo xoolaha markaas dhalay laga liso.

4.     Diigaanyo: aad u badan oo aan la tirin Karin.

5.     Kadin: xero buuxda oo geela, inta badan 100 neef.

6.     Doob: ninka aan wali guursan filkii lagu guursan lahaana gaaray. Kolay yar oo awrka qooqani soo rito.

7.     Dareemo, Argeeg, Daran, Sarmaan: geedo ka baxa dhulalka Soomaalida.

8.     Dix: ciidda dhulka biyomareenka ah sida togagga dhuuxooda.

9.     Heeray: tamartii laga qaaday, la naafeeyay.

10.  Ardaal: Qof aan wanaagsanayn, dabbaal, nacas.

11.  Dagaag: aan waxba haysan oo iska socda, daaduun.

12.  Maanyo: bad. Waxay kaloo noqotaa heesaha ugaarta.

13.  Dalanbaabbi: socosho aan xoog laheyn, daandaan, sirinsirqo.

14.  Dir: sinji, waxaa halkaan loo jeedaa kaa soo jeeda

15.  Dawggal: sababsi, eersi.

16.  Dool: meel kale ka yimid, halkaan shisheeyaha.

17.  Dakaan: tabar darreeyay ama xumaaday.

Boqortooyadii Ajuuraanka (AJURAN DYNASTY)

                                                       

Waxaa qarnigii 13aad ilaa kii 17aad qeybo badan oo degallada Soomaalida ka mid ah ka jiri jirtay dawlad itaal iyo waxtarba lahayd. Dawladdaas waxaa loogu yeeri jiray Dawladdii Ajuuraanka. Madaxtooyada dawladdaas waxaa la oran jiray Aqalkii Gareen, waxaana xubnihii madaxnimada ka mid ahaa; Ajuuraan Gareen, Arliqo Gareen, Sarjeelle Gareen, Faadumo Gareen, iyo Umur Gareen. Markii hore waxay dawladdaasi ka samaysantay dhulka Soomaali Galbeed. Sida ay Ajuuraanku rumaysnaayeen waxaa boqortooyadii Gareenka u rogay mid islaami ah Waligii Baalcad oo isagu ku soo biiray boqortooyadii Ajuuraanka. Markii la soo gaaray qarnigii 14aad ayay ku soo fidday taladii Ajuuraank dhulalka koonfureed ee Soomaaliya. Magaalooyinkii ay xarumaha ku lahayd waxaa ka mid ahaa; Mareeg, Qallaafo, Hobyo, iyo Marka. Waxay dawladdaasi u dhisnayd sidaan:

-        Imaam: madaxa u sarreeya xukuumadda.

-        Amiir: hoggaamiyaha ciidammada.

-        Naa’ibbo: guddoomiyaasha gobollada.

-        Wasiir: U-qeybsanaha canshuuraha iyo dakhliga guud

-        Qaaddiyo: guddoomiyaasha maxkamadaha

Taladii Ajuuraanku waxay meelmar ka dhex noqotay bulshoweyntii reer guuraaga ahayd. Waxaa fududeeyay maamulka raacatada ceelal-biyoodkii ay talisyadii Ajuuraanku horumariyeen gacantana ku hayeen, iskaashiyadii talisyadu la sameeyeen hoggaammo dhaqmeedyadii tolalka. Sidoo kale waxay talisyadii horumariyeen hababkii waraabinta dhul-beereedyada, iyagoo sameeyay biyo-mareennada maanta loo yaqaan kelliyo. Waxay kaloo talisyadii Ajuuraanku sameeyeen hab ay ku xoojinaayeen xukunkooda sida; iskaashiyadii ay la sameeyeen madaxdii qeybaha bulshada iyo magaalooyinka. Waxaa tusaale fiican u ah arrinkaas kii ay la sameeyeen Saldanaddii Mudafar ee Muqdishow. In kastoo hoggaanka sare ee dalku ahaa Aqalkii Gareen, haddana qeybaha kale duwan ee dalku waxay lahaayeen xukun hooseedyo awood lahaa.

Waxaa kaloo jiray hab-bulsheed la xiriiray xagga guurka oo ay soo rogeen talisyadii Ajuuraanku. Si ay awood ugu dhex yeeshaan qeybaha doorka ah ee bulshada bay soo rogeen guur si xooggan loo dhiirrin jiray (Jus Primae Noctis) ama xididnimo dhex marta iyaga iyo dhinacyadii ay u arkayeen muhim ama lahaa itaal loo baxsan karo, waxaana la helayaa madax-dhaqmeedyo xagga hooyada uga aroora Ajuuraanka. Waxay ku sii xoojin jireen xididnimadaas yarad gaaraayay ilaa 100 halaad oo waayahaas ahayd hanti ballaaran.   

Waxay Ajuuraanku horumariyeen sida wax loo dhiso iyo sida xiddigaha loogu kaashado socdaallada. Waxay kor u qaadeen damaashaadyada, waxayna dhaqanka ku soo kordhiyeen ciyaarta istunka loo yaqaan. Waxay horumariyeen sida dhagaxa iyo looxa loo xardho oo ilaa maanta la arki karo masaajidyo, guryo iyo agabyo kale duwan oo waayahaas la xardhay. Waxaa miyi iyo magaalaba ka hirgalay wax-xararka oo ahayd aqoon hanaqaadday xilliyadii Ajuuraanka.  

Hannaannadii kaloo ay adeegsadeen talisyadii Ajuuraanku waxaa ka mid ahaa, iyagoo xubnaha ciidammada qalabka sidaa ay ahaayeen kuwo aan daacad u ahayn hab qoleedka Soomaaliyeed, waxayna ahaayeen ciidammo ka madaxbannaan tolalka Soomaalida oo loollan siyaasadeed ka imaan karay. Sidaas darteed, waxaa ku xoogganaa ciidanka xubno la soo kiraystay iyo kuwo hababkii addoonsiga ku yimid. Ciidammadaas markii hore waxay ku hubaysnaan jireen hubabkii dagaalka ee Soomaalida lagu yiqiin sida waran, gaashaan, qaanso iyo toorreey, waxaase mararkii dambe lagu hubeeyay qoryihii loo yiqiin Muskeeti iyo madaafiic oo ay ka heleen Imbaraadooriyaddii Cusmaaniyiinta. Waxaa ka mid ahaa ciidammadaas cutubyo ciidanka badda ah oo awood u lahaa difaaca xeebaha iyo danaha ganacsiga ee dhulalkii Imaaraddii Ajuuraanka. Waxay ahayd dawlad siyaasado meelmar noqday ka hirgelisay dhulalkii Soomaalida oo ay ka talinaysay. Waxay si xirrb leh ugu tiirsanayd; cudud ciidan, waxsoosaar, ganacsi iyo iskaashiyo. .

Waxay Ajuuraanku si xooggan u horumariyeen awooddii badda ee dalka, xag ciidan iyo xag ganacsi labadaba. Waxaana safarradu galaabixi jireen marsooyinka Soomaaliya, iyadoo waxdhoofintu gaartay meel aad u sarraysa. Dhanka kale, intii ay talada hayeen Ajuuraanku waxay diinta islaanku si weyn ugu dhex fidday dadyowga Bariga Afrika.

Waxaa Dawladdii Ajuuraanka colaado uga furnaayeen dhanka koonfuureed. Colaaddaas waxaa keenaysay qawmiyadda Orommada oo waayahaas ku jirtay isfidinteedii weynayd. Waxay dawladdii Ajuuraanku Orommada ka horgeysay awood ciidan oo lixaad leh waxayna la gashay dagaallo xooggan. Dagaalladaas oo la yaqaan Dagaalladii Gaala Madowda, waxay sababeen in Orommadu joojiso isfidinteedii dhanka dhulalka Soomaalida, waxayse isu fidisay dhankii Xabashida iyo dalcadaha sare ee Itoobiyada maanta.

Dagaalladii Ajuuraanka iyo Bortuqiiska

Waaga la yiraahdo Waagii Waxhelista ee Yurub dawladdii markaas ugu itaal roonayd Yurub ee Bortuqiisku waxay si aada u danaysay xeebaha Bariga Afrika oo waayahaas aad u horumarsanaa. Magaalo dawleedyadii koonfur bari ee Kilwa, Mombasa, Maalindi, Baati (Pate) iyo Laamu ee barwaaqaysnaa waxaa si daran u bililiqaystay Bortuqiiska. Markuu ku guulaystay hanashada dhulalkaas buu burcadkii Tristão da Cunha damac ka galay dhulalkii Dawladdii Ajuuraanka. Wuxuuna Bortuqiisku weerar culus ku soo qaaday Baraawe. Markii dagaalku socday muddo dheerna colkii soo duulay magaaladii waa bililiqaystay waana gubay. In kasta oo uu Bortuqiisku dhibaato weyn u geystay Baraawe haddana waxaa u suurtoobi wayday inay si joogto ah u haystaan loollammadii adkaa oo laga horgeeyay awgood. Dadkii magaalada oo u qaxay dhulalka gudaha ah waxay ku soo noqdeen magaaladii dib bayna u cifteen. Baraawe kadib, wuxuu Tristão u shiraacday dhanka Muqdishow oo markaas ahayd magaalada ugu hormarsan Bariga Afrika.. Waxaase reer gurigii dalka iyo dawladdiisii si xooggan isugu diyaariyeen difaacii Muqdishow. Waxaa la diyaariyay maraakiib dagaal oo badan, dagaalyahanna fardooley ah oo lixaad leh iyo ciidammada lugta oo diigaanyo ah. Tristão oo horay ugu dhaawacmay Baraawe wuxuu damcay inuu naftiisa ku biimeeyo Muqdishowdii difaaca adkaysatay waxaase si xooggan uga horyimid saraakiishiisii iyo askartiisii wuxuuna markaas kadib, foolka siin waayay Xamar wuxuuna aaday dhanka Suqaddara.

Tobannaankii sanoo xigay waxaa xiisaddu ka dhex oognayd Soomaalida iyo Bortuqiiska. Markay badatay ilaaqdii badmaaxdii Soomaaliyeed iyo kuwii Cusmaaniyiinta oo dhinac ah iyo kuwii Bortuqiiska, waxay tan dambe Muqdishow u soo duntay col lixaad leh oo uu hoggaaminaayay Joao de Sepulveda, wuuse guuldarraystay gulufkaasi. Iskaashigii Soomaalida iyo Cusmaaniyiintu wuxuu gaaray meeshii ugu sarraysay sannadkii 1580kii. Waagaas baa magaalooyinka xeebaha ee uu u talinaayay Aqalkii Gareenku ka murugoodeen dhibaatooyinkii baaxadda lahaa oo uu Bortuqiisku ku hayay dadyowgii muslinka ahaa ee xeebaha Bariga Afrika. Wuxuu markaas taliskii Ajuuraanku u diray ergo Imbaraadooriyaddii Cusmaaniyiinta oo mar walba iskaashi ka dhexeyn jiray. Waxaa markaas kadib weerarro ku qaaday xeebihii Bortuqiisku gumaysanaaya ee Bariga Afrika raxan maraakiib dagaal ah oo Cusmaaniyiintu lahaayeen oo uu hoggaaminaayay Cali Bey iyo raxan xooggan oo Soomaalidu lahayd. Waxaa isbahaysigaasi awooday inuu ka cayriyo Bortuqiiska magaalooyin door ahaa sida  Baati, Mombasa iyo Kilwa. Waxaase Bortuqiisku qeylodhaan u dirsaday xagga Hindiga oo uu awood ku lahaa. Halkaas baa laga soo diray raxanno maraakiib dagaal ah oo aad iyo aad u xoogganaa, kuwaan oo awooday inay dib u ceshadaan magaalooyinkii hore looga qabsaday, madaxdii ka talinaysayna ciqaabaan. Intii u dhexeysay qarnigii 16aad ilaa kii 17aad waxay madaxdii Ajuuraanka ee kale dambaysay ka maagteen inay u dabcaan habkii kali-lahaanshaha dhaqaalaha ee Bortuqiisku ku soo rogay Badweynta Hindiga. Waxayna madaxdaasi samaysteen lacago iyaga gooni u ahaa, iyagoo la loollamaayay tii Bortuqiiska.

Sannadkii 1660kii waxaa Mambaasa ku hareereeyay Bortuqiiska ciiddammo badeed lixaad lahaa oo Soomaali iyo Cummaaniyiin isugu jiray, halkaas oo Bortuqiisku isu dhiibay isbahaysigaas. Awooddii ciidanka badda Soomaaliyeed oo waayo gaamur ahayd waxay la burburtay burburkii Dawladdii Ajuuraanka.

  Imaaraddii Ajuuraanku waxay taagdarraysay dabayaaqadii qarnigii 17aad. Waxyaalaha sababay burburkeedii waxaa ka mid ahaa; Saldanadii Mudafar ee Muqdishow oo aad muhim u ahayd baa waxaa afgambiyay xoogag ka tirsanaa Tolka Hirbaab ee Hawiye, waxayna xoogaggaasi baabi'iyeen hababkii ismaamulka iyo horumarka. Waxaa kaloo jirtay in boqortooyadii Silciska oo gacansaar la lahayd Ajuuraanka uu jabiyay nin abbaanduule markii hore u ahaan jiray Imaaraddii Ajuuraanka oo la oran jiray Ibraahim Adeer. Waxaa markaas sii xoogaystay kacdoommadii kadhanka ahaa Maamulladii Ajuuraanka. Si isdabajoog ah bay Ajuuraankii ku lumiyeen magaalooyinkii iyo dhul-beereedyadii doorka ahaa.

Tixraacyo:

1.   ^ I.M. Lewis, A modern history of Somalia: nation and state in the Horn of Africa, 2nd edition, revised, illustrated, (Westview Press: 1988), p.24.

2.   ^ Virginia Luling, Somali Sultanate: the Geledi city-state over 150 years, p. 17

3.   ^ Luc Cambrézy, Populations réfugiées: de l'exil au retour, p.316

4.   ^ Mohamed Haji Mukhtar, "The Emergence and Role of Political Parties in the Inter- River Region of Somalia from 1947–1960, Ufahamu: Volume 17, p.98

5.   ^ Shaping of Somali Society pg 101

6.   ^ Horn and Crescent: Cultural Change and Traditional Islam on the East African Coast, 800–1900 (African Studies) by Pouwels Randall L – pg 15

7.   ^ Mohamed Haji Muktar, Historical Dictionary of Somalia,The Scarecrow Press 2003, p.35

8.   ^ Lee Cassanelli pg.149

9.   ^ Journal of African History pg.50 by John Donnelly Fage and Roland Anthony Oliver

10.              ^ Da Gama's First Voyage pg.88

11.              ^ East Africa and its Invaders pg.38

12.              ^ Gujarat and the Trade of East Africa pg.35

13.              ^ The return of Cosmopolitan Capital:Globalization, the State and War pg.22

14.              ^ The Arabian Seas: The Indian Ocean World of the Seventeenth Century By R. J. Barendse

15.              ^ Gujarat and the Trade of East Africa pg.30

16.              ^ Chinese Porcelain Marks from Coastal Sites in Kenya: aspects of trade in the Indian Ocean, XIV-XIX centuries. Oxford: British Archaeological Reports, 1978 pg 2

17.              ^ East Africa and its Invaders pg.37

18.              ^ Gujarat and the Trade of East Africa pg.45

19.              ^ Culture and customs of Somalia By Mohamed Diriye Abdullahi pg 97

20.              ^ Somali Sultanate pg18

21.              ^ The origins and development of Mogadishu pg. 34 by Ahmed Dueleh Jama

22.              ^ Somali Sultanate -Virginia Luling pg18

23.              ^ ^a b Lee Cassanelli pg.90

24.              ^ Lee Cassanelli pg.104

25.              ^ Portuguese Rule and Spanish crown in S.A pg.29

26.              ^ Lee Cassanelli pg.92

27.              ^ Portuguese Rule and Spanish crown in S.A pg.25

28.              ^ Maritime Discovery: A History of Nautical Exploration from the Earliest Times pg 198

29.              ^ The History of the Portuguese, During the Reign of Emmanuel pg.287

30.              ^ Tanzania notes and records: the journal of the Tanzania Society pg 76

31.              ^ The Portuguese period in East Africa – Page 112

32.              ^ Portuguese rule and Spanish crown in South Africa, 1581–1640 – Page 25

33.              ^ Four centuries of Swahili verse: a literary history and anthology – Page 11

34.              ^ COINS FROM MOGADISHU, c. 1300 to c. 1700 by G. S. P. Freeman-Grenville pg 36

35.              ^ Lee Cassanelli pg.114

36.              ^ Cerulli, Somalia 1: 65–67

37.              ^ I.M. Lewis, The modern history of Somaliland: from nation to state, (Weidenfeld & Nicolson: 1965), p. 37

XIKMADDU WAA DAAWADA RUUXA

XIKMADU WAA DAAWADA RUUXA

Qofku wuxuu ka sameysan yahay labo qeybood; qalfoof ama jir iyo ruux. Qalfoofka, sarduubka ama jirku waa kan la arko lana taaban karo oo leh culeys uu cufjiidka dhulku ku dul hayo meerahaan loo yaqaan dhul. Qalfoofku wuxuu ka kooban yahay curiyaal aasaas u ah jiritaankiisa sida; Okasajiin (O), Dhuxul (C), Haydrojiin (H) iyo Naytrojiin (N). waxaa kaloo jira curiyaal kaloo badan oo lama huraan u ah noolaanta jirka sida; Milix (Na), Sinki (Zn), Botaasiyuum (K), Kaalshiyuum (CA), Magniisiyuum (Mg), Foosphooros (p), Salfar (S), Kaloriin (Ci), Bir (Fe) iyo kuwo kaloo badan oo raadadkoodu ku yar yihiin jirka. Sida la og yahay jirka qofka waa in si joogta ah loo siiyo waxyaalaha uu u baahan yahay oo uu ka heli karo cunno iwm. Qeybta ruuxa wax badan laga ma yaqaan waase awoodda qalfoofka wadda, waxaana la leeyahay way ka madaxbannaan tahay xeerarka cufjiidka. Sida jirka uu quudin ugu baahan yahay bay arwaaxuna “the souls” ugu baahan yihiin in la dheefiyo, waxaana ka mid ah dheefta garaadka ama xikmadda.

Waxaan hoos ku taxnay oraaho aan ka soo afrognay qoraallo-xikmadeed la aruuriyay sida tii Confucius (551- 479 BCE). Ninkaas oo Shiinaha u dhashay wuxuu ahaa aqoonyahan halabuuraa ah wuxuuna gundhigay dugsiga Shiinaha ee fakarka waxaana lagu kaydiyay garaadkiisii qoraallo loogu yeero Lunyu ama Analects.

* Aamusku xikamadduu ka mid yahay, dadkase in yar baa sameysa…..Luqmaan Al-Alxakiim

*Halyeeygu ku ma walaaco marka dadku tixgelin waayo kartidiisa iyo waxgalnimadiisa.

*Qofka gobta ahi ma daneeyo aqoonta dadku isaga u leeyahay. Wuxuu aad uga yaabaa inuu garan waayo sidii uu u ahaan lahaa qof goba oo lagu daydo.  

*Qofka waxgaradka ahi ka ma xumaado inay kuwa kale garan waayaan; ee wuxuu ka xumaada karti la’aantiisa.

*Soo minguurso fikradihii waayihii hore lana meelmari fikradaha cusub. Waxaa laga yaabaa inaad noqoto baraha dadka e.

*Waa u fulaynimo anshaxa inaad la kulanto arrin xaq ah oo aad ka tagto adoon wax ka qaban.

*Qofka gobta ah maankiisu wuxuu xasillooni ka helaa samaha wuuna u hanqaltaagaa.

*Kii yaqaanna xikmad la ma sinna kan jecel; kii jecel xikmaddana la ma sinna kan ka hela ku-dhaqankeeda, dhadhan fiican.

*Qofka gobta ahi wuxuu isku dayaa inuu anshigiisa ka fogeeyo dhammaan raadadka gacan-ka-hadalka iyo kibirka, falalkiisana ka saaro daacadnimo-la’aanta, hadalkiisana ka nadiifiyo edabdarroo idil iyo waxyaalaha aan habboonayn.

*Haddii mid leeyahay dhinacyo fiicnaantooda lala yaabo oo haddana yahay kibirrow xumaale ah, dhinacyadiisa fiican ma mudna in la xuso.

*Waa dhaqanka qofka gobta ah inuu doorbido inuu qariyo samahiisa maalin walbana samahaasi waa soo muuqdaa, halka qofka gunta ah uu raadsho caannimo maalin walbana falalkiisu wax bay sii halleeyaan.

*Qofku waa jirran yahay haddii uusan dhanka samaha horumar ka sameyn, uusan wax cusub baran, uu ka waantoobi waayo dhaqammada xunxun oo uu saxi waayo gefafkiisa.

*Maxaad ka oran laheyd qofka ay jecel yihiin dhammaan dadka wanaagsan ee dariskiisa ah oo ay neceb yihiin dhammaan dadka xunxun oo dariskiisa ah?

*Miyuusan aheyn gob kan dhaawaca ku magdhaba naxariis oo naxariistana ku magdhaba naxariis kale?

*Qofka gobta ah naftiisuu wax badan ka goobaa; qofka xunna kuwa kaluu wax badan ka goobaa.

*Qofka gobta ahi wuxuu tixgeliyaa mabaadi’da; mana aha kaliya inuu yahay runlow.

*Markay tahay u adeegga dalkiisa, qofka gobta ahi wuxuu ka hormariyaa dheeftiisa waajibka dalka.

*Waa wax xun in maalinta oo dhan wax la cuno oo aan maskaxdana la quudin.

*Khaladaadka qofka weyn waxaa la barbar dhigi karaa qorrax-madoobaadka ay dayaxa iyo gabbashu isku aadaan oo uu qof walba arko. Laakiin marka uu qofkaas weyni dib-u-habayn sameeyo dadku qaddarin awgeed isaguu ku dhaygagaa.

***********************************************

*Nacasku wuxuu weyddiiyaa hal saac gudahood su’aalo badan oo ku qaadanaysa kan garaadka lihi inuu kaga jawaabo hal sano.

*Qofka dhinta waxaa loo baroordiiqaa toddoba maalmood, nacaskana intuu nool yahay oo idil.

*Doqonku isagaa is jaajuusa.

*Doqonku wuxuu muujyaa xanaaqiisa isla markiiba, qofka aragtida fogna dheg uma jalqiyo cayda.

*Doqonka aamuska ku dadaala waxaa lagu tiriyaa waxgaradka.

*Haddaad u goobeyso xikmadda sumcad, qof walba la heshii.

*Doqonku roob la’aan buu kobcaa.

*Ma aha in qof walba oo ku dangiigsada kursiga sharafta uu yahay madax.

*U dir doqonka inuu daaqadaha guriga xiro waxaad arki doontaa asagoo daaqaadaha magaaladoo dhan xirxiraye.

*Doqon suuqa u dir doqon uun baa soo noqon doonee.

*Qofka rajadu xoog bay siisaa, macnase uma sameyso.

*Madaxa oo shaqeyn waaya waa u dareen xun lugaha.

*Markay calooshu maran tahay, maskaxduna waa maran tahay.

*Dadka qaar waa sida kabaha cusub oo kale, markay yihiin kuwa jaban cod dheer bay ku sharqamaan.

*Doqonba doqonka kaluu khabiir ku yahay.

*Masku u ma qalmo naxariis.

*Qaar badan baa ka cawda muuqaalkooda, mase jiraan kuwa ka cawda maskaxahooda.

*Qofka garaadka leh hadduu maqlo weer kaliya wuxuu fahmaa labo.

*Qofka garaadka lihi wuu ogyahay wuxuu yiraahdo; doqonkuse wuxuu yiraahdaa wuxuu og yahay.

*Waxaa roon inaad toban jeer su’aasho intaad hal mid ah ku lumi laheyd.

*Midkii aan wax weyddiin karin ma noolaan karo.

*Marka uu nin garaad lihi la hadlo doqon, labo doqon baa wada hadlaysa.

*Cadaabta lala wadaago waxgarad baa ka roon janno doqon lala wadaago.

*Hadalku wuxuu ku yimaadaa abuurriin, aamuskunka garaad.

*Haddii hadalku hal shilin joogo; aamuskuna labuu joogaa.

*In badan hadal waxaad ka warramaysaa waa naftaadee.

*U gadood in badan inaad saxan tahay, aad ahaatid mid khaldane.

*Aamuskuba waa hadal.

*Iska jir biyo fadhiya, ey fadhiya, iyo cadow fadhiya.

*Ninka garaadka lihi, xitaa markuu xajiyo carrabkiisa, wuxuu yiraahdaa wax ka badan intuu nacaska hadlaa yiraahdo.

*Hal garashoo horudhacoo wanaagsan waxay la mid tahay labo garashoo gadaaldhaca.

*Erayada waa in la miisaamaa, maahan in la tiriyo.

*Erayadu waxay muujiyaan garashada qofka, falalkiisuna nuxurkiisa.

YAA HOGGAAMIYE NOQON KARA?

YAA HOGGAAMIYE NOQON KARA?

Guud ahaan qeexidda hoggaaminta waa lagu kale geddisan yahay oo waxaa jira aragtiyo kale jaada oo lagu saleeyo. Dhanka islaamka waxay hoggaamintu ku uruursan tahay erayga Khilaafa oo loo tarjumi karo kaga-dambeyn ama talada ummadda islaanka kaga dambeeyay nabi Maxammad (NNKH). Qeybta sunniga ah ee islaanku waxay qabtaa in qofka Khaliifka noqonaya, waa hoggaamiyahee uu dadku soo doorto ama kuwa matalaya dadka (Majlis Al-Shuura) ay soo doortaan.

Qeybta shiicadu waxay qabtaa in hoggaamiyuhu noqdo qof ka mida Ahlul-bayd oo ah qof ka soo jeeda qoyskii nabi Maxammad (NNKH).  Sidaas darteed, tan iyo intii uu geeriyooday nabigu, marka laga reebo 4tii khaliif ee ugu horreeyay, waxaa ka abuurmay dunida islaamka saldanado loogu yeeray khilaafah. Waxaa saldanadahaas ugu door roonaa: Al-ummawiyah (qarnigii 7aad ilaa kii 8aad), Al-cabbaasiyah (qarnigii 8aad ilaa kii 13aad), Al-cusmaaniyah (qarnigii 15aad ilaa qarnigii 20aad).

Si kastoo oo ay aragtida hoggaamintu ku salaysan tahay waxaa jira sifooyin lama huraana oo laga rabo qofka hoggaamiyaha ah, waxaana ka soo qaadaynnaa tobankaan qodob:

1-Waa inuu leeyahay aragti: h/yihu waa inuu muujiyaa halka uu u jeedo iyo sida uu ku gaarayo. Waa inuu arkaa malluugga yoolka uu beegsanaayo, isla markaana uu hadoodilaa qorshuhuu yoolkaas ku gaari lahaa.

2-Go’aan-qaadasho: Waa in h/yihu uu qaadan karaa go’aan adag. Waa inuu yahay mid ku kalsoon naftiisa iyo kartidiisa. Waana inuu ogaadaa in go’aan la’aantu dayacayso fursadaha iyo ilaha horumarka.

3-Khatar-u-Bareeris: Hogaamiyihu waa inuu u bareeri karaa qaadashada hawlgallada aan la hubin natiijadooda, leeyahayna geesinimmada uu ku wajihi karo fashilaadda.

4-Boorrinta dadka kale; Waa in h/yihu aragtidiisa iyo himmilooyinkiisa dadka ku boorrin karaa kuna qancin karaa waxtarkooda. Waa inuu dadka hiyigooda ku abuuri karaa siday u wada haaban lahaayeen danta dhextaalka u ah oo aysan hore u fileyn inay qabsan karaan. 

5-Kooxo Abaabul: Hog/yihu waa inuu abuuri karaa kooxo dadka ka keena waxsankooda, asaguna si waxtar leh u maareyn karo kooxahaas, asagoo kasbaday qanaacaddooda, wixii khilaafana dhammeeyay.

6-Lahaanshaha aqoonta naftiisa: H/yihu waa inuu aqoon u leeyahay naftiisa, meelaha ay ka dhisan tahay iyo meelaha ay ka dabacsan tahay, waana inuu u tooghayo goldalooladiisa, garwaaqsan karo gafafkiisa, isla markaana u nugul yahay wax-u-sheegidda, diyaarna u yahay wax-ka-beddelka. 

7-Bandhigidda dhammeysnimada: Hog/yihu waa inuu yahay mid la aammini karo; leh kartida, dhimirta iyo aqoonta hoggaaminta, kahor inta uusan filan in dadku dabo galo.

8-Aqoon-kororsiga inta uu jiro: Waa inuu h/yihu okobban yahay aqoon-kororsiga, garawsan yahay koritaankiisa, una nugul yahay fikradaha cusub.

9-Dhambaal-gaarsiin: H/yihu waa inuu gaarsiin karo ra’yigiisa dad kale duwan, kuna qaabeyn karo warkiisa hadba kooxda uu la hadlaayo garaadkeeda ama aqoonteeda. 

10-Caawinta horumarka inta kale:  Hogaamiyahu waa inuu kaalmeyn karo dadka una horseedi karo waddooyinkay ku horumari lahaayeen, kadibna uu ka faa’iideysto ururradooda.

Haddaan dhex xulnay qodobbadaan soo taxnay waxaan ku soo hoobin karnaa in hoggaamintu tahay; ku-hagidda dadka dawga wanaagsan iyo ku-toosintooda waxqabad wadajir ah. Waa u-abaabulka dadka inay isku duubnaadaan isna kaashadaan. Waa ahaanshaha tusaale, kuwa dambe ku soo hirtaan. H/yiha qummani  waa kan raadkuu ka tago noqdo halbeegga samaha.

Aafooyinka haysta maanta dadka Soomliyeed waxaa kaalinta kowaad ku jira madaxnimo-jaceyl lagu ibtileeyay xubno badan oo bulshada kamid ah. Waxaan aragnay xubno badan oo sidii roob-la-dhaca, meeshii talo S/liyeed laga wadaba ku daadanaya. Waxaan aragnay xubno tobankii qof oo meel joogtaba raba inay madax u noqdaan.  Meeshay ka ahayd in madaxnimada ama mansabku noqdaan waxtarka dadka intiisa badan, waxay maanta bulshada Soomaaliyeed ka dhex noqotay kali-ka-tabcasho iyo kororsi gaar ahaaneed.

Hoggaamintu maaha, hadba intaad maal heysato. Maaha muuqaalkaaga iyo maradaad qabto. Maaha magaca reerkaaga iyo miraha tolkaa. Maaha macrifadaad u leedahay qof kuu magacaabi kara mansab. Maaha hadba meelaha aad waci karto iyo dabinnadaad maleegi karto. Maaha maxabbada aad u heyso madaxnimada iyo maagga dookhaaga. Maaha mashxaradda dumar kuu bogsan iyo miigganaantooda. Maaha miilaysi iyo mooggaalaysi sida laas qolaba maalin cabto. Maaha in meesha laga waayo hadba kii ku dhaama, mawtintiisa ama xumeynta magaciisa.

Hoggaamiyaha wanaagsan waa kan leh xikmad suubban, xikmadduna waa hibo rabbaani ah, kan lagu manneystayna waa mid wanaag badan la siiyay. Hoggaamiyiha dhammeyska ahi, waa kan leh dhimir ku filan dhaadashada halabuur wax ku taaranaya bulshweynta oo la holansiiyay ka-hormarinta danta inta badan tiisa. Tilmaamahaas sare ee hoggaamiyaha wanaagsan in yar baa dadka ka haleesha, waana kuwa hoodada leh. In hoggaamiyaha S/liyeed aniga i xigo iyo inuu adiga akhristow ku xigo macno ma leh, waayo h/yihaasi wuxuu madax u yahay dadka iyo noolaha kalaba ee jifo u ma aha. Sidaas darteedna kooxaha reer hebel ama nin reer hebela u la rooraya inuu madax noqdo, waa gaboodfalayaal horseedaya gaasirnimo iyo guuldarrooyin.

Qofka gaara martabadda madaxnimada labo mid buu noqon;
Mid lagu raysto oo raadka uu ka tago loo aayo. Markaasna muteysta ammaan waarta iyo duco aan harin. Ama wuxuu noqon mid laga mashiiqsado marka magaciisu yeeraba. Ka-dibna muteysta dhaleeco waarta iyo habaar aan joogsan. Kaasi waa kan ka taga mashaqooyin iyo ma-hadhooyin waligood la eersado.

Haddaba, kan u miiggan madaxnimow sow ma habboona horta inaad naftaada ku eegto weyneyso, si aadan ugu sidban hantaq naftaada heera, inta kalana halakeeya?.

Haddii hal la maalo

Haruub laga keeno

Hamuun lagu joogay

Anaa u horreeya

Haweenka ka boobe

Habkii ilmahooda

Walaalki harbinaaye

Hanqaaran badnaade

Hunguri talo waayay

Hoheey ku ma yeelo

Hoheey ku ma raaco.

 Haddii la hayaamay

Habkii loo guuray

Adoo ku-haraaya

Haddaad u hawootay

Inaad u horseeddo

Hoggaanka u hayso

Haddoodde kugu raacay

iyo gabar hallawday

Habow talo diiday

Hoheey ku ma yeelo

   Hoheey ku ma raaco.

SAMAAHOOD

                             SAMAAHOOD

Laystaankii dirirtiyo wixii, nala ku laameeyay

Cadawgii liqdaarnaan jiray, nooba loogeene

Allaylahe la’aan bay naga dhigeen, laciif taagdarane

 In kastoon luggo’oo watiiqoo, laarigu i heeray

Inkastoo libaaddii la tiray, lihidii aan dhoobay

Inkastoo maraakiib lukiyan, layga siiddaayay

In kastoo gadaankii la jaray, ligliggiyo saabka

Lifaaqa iyo wanaaggii, layga daadduunshay

Liibaan adduun in kastoo, lagya dad xoorshay

 Liidkiyo mar baan ka bixi, lurta iyo ceebta

Laxawgiyo xanuunkaa i deyn, maalmo leelleelka

Leexadaan dilaysaa ka hari, laqanka Soomaali

Luufluufku waa ba’ahayaa, luunta iyo oonku

Laqwigaas xunoo joogiyo, laaxinkaa marane

Xigtadii la doorshee la, isku wada loolshay

 Dadkii uunka lagu yaacshayee, liigga laga yeelay

Laabahooda boogmaan samo, lihiinsiine

Necbaantii la koolkooliyaan, librinahayaaye

 Balaayada midkii looyimiyaan, loodinoo xiriye

Laaluush la qaatiyo mar baa, laacdan jirahayne

Looyaanku mar buu tagahayaa, reerihii liqaye

 Dumarkaas luudayee la taray, laadka iyo feerka

Laafyaha mar bay lulahayaan, Luuliyo Canabe

Waxaa lagu ladaadyoonayaa, quruxda laaceeda

 Libiqsigiyo eegmada ishaa, laran ahaadoone

Luubaan udgoon iyo cadraa, neeftu laasimiye

Meel kastoo la joogaba aroos, laaxibaa dhiciye

Legdankiyo colaaddii dadkii, lagu waxyeelleeyay

Taran labojibbaaraa ka dhalan, taabka loo xiro e

Lafdheertii jabnayd waa la kabi, feertiyo lawga

 Leecaanta dirireed mar bay noqon, waa la soo maraye

Layr caafimaad baa ka dhaban, laamahaan dego e

Lalisadu kuway qaaddayee, dalal ku sii laalan

 Lix kun iyo lix boqol oo kun baa, liil la soo noqone

Liin iyo canbbaan beeraynnaa, miraha loo aayo

Lakabyada hoosaan ka qodan, Dahabiyo Laasuuli

 Meel kastoo la aadoo la tago, laamiyaa mariye

Badahaa layacan baan ka xiri, tuug lacaafsade

Laandery dishaan ku celin kii, likaac badane

 Liishaanku waa qabanayaa, laqdabaalaha e

Laashkaygu waa guranayaa, Tarraaq iyo Lohode

Ladaabsi buu ku tagahayaa,  Biniyo Laanshuunle

 Laqinkiyo aqoontaan u kici, laabudkiyo diinta

Xiddigaha loolsanoo koriyo, laxahaan barane

Looli dheer ayaan fuulayaa, aniga oo laana

 Liiliyo waxaa la ii tumi, laala iyo heese

Inaan liico kii doonayow, soo lixaadsadaye

Ladnaan baan ku noolaan taniyo, Laag Galaafaade

Leelleeltir baan siinayaa, lamahuraankiiye

Gantaal leeba baan ku ridi, le’asho-keenkiiye

Sooyaalka loo-joogaan u dhigi. Layligii kaca e