Boqortooyadii Ajuuraanka (AJURAN DYNASTY)

                                                       

Waxaa qarnigii 13aad ilaa kii 17aad qeybo badan oo degallada Soomaalida ka mid ah ka jiri jirtay dawlad itaal iyo waxtarba lahayd. Dawladdaas waxaa loogu yeeri jiray Dawladdii Ajuuraanka. Madaxtooyada dawladdaas waxaa la oran jiray Aqalkii Gareen, waxaana xubnihii madaxnimada ka mid ahaa; Ajuuraan Gareen, Arliqo Gareen, Sarjeelle Gareen, Faadumo Gareen, iyo Umur Gareen. Markii hore waxay dawladdaasi ka samaysantay dhulka Soomaali Galbeed. Sida ay Ajuuraanku rumaysnaayeen waxaa boqortooyadii Gareenka u rogay mid islaami ah Waligii Baalcad oo isagu ku soo biiray boqortooyadii Ajuuraanka. Markii la soo gaaray qarnigii 14aad ayay ku soo fidday taladii Ajuuraank dhulalka koonfureed ee Soomaaliya. Magaalooyinkii ay xarumaha ku lahayd waxaa ka mid ahaa; Mareeg, Qallaafo, Hobyo, iyo Marka. Waxay dawladdaasi u dhisnayd sidaan:

-        Imaam: madaxa u sarreeya xukuumadda.

-        Amiir: hoggaamiyaha ciidammada.

-        Naa’ibbo: guddoomiyaasha gobollada.

-        Wasiir: U-qeybsanaha canshuuraha iyo dakhliga guud

-        Qaaddiyo: guddoomiyaasha maxkamadaha

Taladii Ajuuraanku waxay meelmar ka dhex noqotay bulshoweyntii reer guuraaga ahayd. Waxaa fududeeyay maamulka raacatada ceelal-biyoodkii ay talisyadii Ajuuraanku horumariyeen gacantana ku hayeen, iskaashiyadii talisyadu la sameeyeen hoggaammo dhaqmeedyadii tolalka. Sidoo kale waxay talisyadii horumariyeen hababkii waraabinta dhul-beereedyada, iyagoo sameeyay biyo-mareennada maanta loo yaqaan kelliyo. Waxay kaloo talisyadii Ajuuraanku sameeyeen hab ay ku xoojinaayeen xukunkooda sida; iskaashiyadii ay la sameeyeen madaxdii qeybaha bulshada iyo magaalooyinka. Waxaa tusaale fiican u ah arrinkaas kii ay la sameeyeen Saldanaddii Mudafar ee Muqdishow. In kastoo hoggaanka sare ee dalku ahaa Aqalkii Gareen, haddana qeybaha kale duwan ee dalku waxay lahaayeen xukun hooseedyo awood lahaa.

Waxaa kaloo jiray hab-bulsheed la xiriiray xagga guurka oo ay soo rogeen talisyadii Ajuuraanku. Si ay awood ugu dhex yeeshaan qeybaha doorka ah ee bulshada bay soo rogeen guur si xooggan loo dhiirrin jiray (Jus Primae Noctis) ama xididnimo dhex marta iyaga iyo dhinacyadii ay u arkayeen muhim ama lahaa itaal loo baxsan karo, waxaana la helayaa madax-dhaqmeedyo xagga hooyada uga aroora Ajuuraanka. Waxay ku sii xoojin jireen xididnimadaas yarad gaaraayay ilaa 100 halaad oo waayahaas ahayd hanti ballaaran.   

Waxay Ajuuraanku horumariyeen sida wax loo dhiso iyo sida xiddigaha loogu kaashado socdaallada. Waxay kor u qaadeen damaashaadyada, waxayna dhaqanka ku soo kordhiyeen ciyaarta istunka loo yaqaan. Waxay horumariyeen sida dhagaxa iyo looxa loo xardho oo ilaa maanta la arki karo masaajidyo, guryo iyo agabyo kale duwan oo waayahaas la xardhay. Waxaa miyi iyo magaalaba ka hirgalay wax-xararka oo ahayd aqoon hanaqaadday xilliyadii Ajuuraanka.  

Hannaannadii kaloo ay adeegsadeen talisyadii Ajuuraanku waxaa ka mid ahaa, iyagoo xubnaha ciidammada qalabka sidaa ay ahaayeen kuwo aan daacad u ahayn hab qoleedka Soomaaliyeed, waxayna ahaayeen ciidammo ka madaxbannaan tolalka Soomaalida oo loollan siyaasadeed ka imaan karay. Sidaas darteed, waxaa ku xoogganaa ciidanka xubno la soo kiraystay iyo kuwo hababkii addoonsiga ku yimid. Ciidammadaas markii hore waxay ku hubaysnaan jireen hubabkii dagaalka ee Soomaalida lagu yiqiin sida waran, gaashaan, qaanso iyo toorreey, waxaase mararkii dambe lagu hubeeyay qoryihii loo yiqiin Muskeeti iyo madaafiic oo ay ka heleen Imbaraadooriyaddii Cusmaaniyiinta. Waxaa ka mid ahaa ciidammadaas cutubyo ciidanka badda ah oo awood u lahaa difaaca xeebaha iyo danaha ganacsiga ee dhulalkii Imaaraddii Ajuuraanka. Waxay ahayd dawlad siyaasado meelmar noqday ka hirgelisay dhulalkii Soomaalida oo ay ka talinaysay. Waxay si xirrb leh ugu tiirsanayd; cudud ciidan, waxsoosaar, ganacsi iyo iskaashiyo. .

Waxay Ajuuraanku si xooggan u horumariyeen awooddii badda ee dalka, xag ciidan iyo xag ganacsi labadaba. Waxaana safarradu galaabixi jireen marsooyinka Soomaaliya, iyadoo waxdhoofintu gaartay meel aad u sarraysa. Dhanka kale, intii ay talada hayeen Ajuuraanku waxay diinta islaanku si weyn ugu dhex fidday dadyowga Bariga Afrika.

Waxaa Dawladdii Ajuuraanka colaado uga furnaayeen dhanka koonfuureed. Colaaddaas waxaa keenaysay qawmiyadda Orommada oo waayahaas ku jirtay isfidinteedii weynayd. Waxay dawladdii Ajuuraanku Orommada ka horgeysay awood ciidan oo lixaad leh waxayna la gashay dagaallo xooggan. Dagaalladaas oo la yaqaan Dagaalladii Gaala Madowda, waxay sababeen in Orommadu joojiso isfidinteedii dhanka dhulalka Soomaalida, waxayse isu fidisay dhankii Xabashida iyo dalcadaha sare ee Itoobiyada maanta.

Dagaalladii Ajuuraanka iyo Bortuqiiska

Waaga la yiraahdo Waagii Waxhelista ee Yurub dawladdii markaas ugu itaal roonayd Yurub ee Bortuqiisku waxay si aada u danaysay xeebaha Bariga Afrika oo waayahaas aad u horumarsanaa. Magaalo dawleedyadii koonfur bari ee Kilwa, Mombasa, Maalindi, Baati (Pate) iyo Laamu ee barwaaqaysnaa waxaa si daran u bililiqaystay Bortuqiiska. Markuu ku guulaystay hanashada dhulalkaas buu burcadkii Tristão da Cunha damac ka galay dhulalkii Dawladdii Ajuuraanka. Wuxuuna Bortuqiisku weerar culus ku soo qaaday Baraawe. Markii dagaalku socday muddo dheerna colkii soo duulay magaaladii waa bililiqaystay waana gubay. In kasta oo uu Bortuqiisku dhibaato weyn u geystay Baraawe haddana waxaa u suurtoobi wayday inay si joogto ah u haystaan loollammadii adkaa oo laga horgeeyay awgood. Dadkii magaalada oo u qaxay dhulalka gudaha ah waxay ku soo noqdeen magaaladii dib bayna u cifteen. Baraawe kadib, wuxuu Tristão u shiraacday dhanka Muqdishow oo markaas ahayd magaalada ugu hormarsan Bariga Afrika.. Waxaase reer gurigii dalka iyo dawladdiisii si xooggan isugu diyaariyeen difaacii Muqdishow. Waxaa la diyaariyay maraakiib dagaal oo badan, dagaalyahanna fardooley ah oo lixaad leh iyo ciidammada lugta oo diigaanyo ah. Tristão oo horay ugu dhaawacmay Baraawe wuxuu damcay inuu naftiisa ku biimeeyo Muqdishowdii difaaca adkaysatay waxaase si xooggan uga horyimid saraakiishiisii iyo askartiisii wuxuuna markaas kadib, foolka siin waayay Xamar wuxuuna aaday dhanka Suqaddara.

Tobannaankii sanoo xigay waxaa xiisaddu ka dhex oognayd Soomaalida iyo Bortuqiiska. Markay badatay ilaaqdii badmaaxdii Soomaaliyeed iyo kuwii Cusmaaniyiinta oo dhinac ah iyo kuwii Bortuqiiska, waxay tan dambe Muqdishow u soo duntay col lixaad leh oo uu hoggaaminaayay Joao de Sepulveda, wuuse guuldarraystay gulufkaasi. Iskaashigii Soomaalida iyo Cusmaaniyiintu wuxuu gaaray meeshii ugu sarraysay sannadkii 1580kii. Waagaas baa magaalooyinka xeebaha ee uu u talinaayay Aqalkii Gareenku ka murugoodeen dhibaatooyinkii baaxadda lahaa oo uu Bortuqiisku ku hayay dadyowgii muslinka ahaa ee xeebaha Bariga Afrika. Wuxuu markaas taliskii Ajuuraanku u diray ergo Imbaraadooriyaddii Cusmaaniyiinta oo mar walba iskaashi ka dhexeyn jiray. Waxaa markaas kadib weerarro ku qaaday xeebihii Bortuqiisku gumaysanaaya ee Bariga Afrika raxan maraakiib dagaal ah oo Cusmaaniyiintu lahaayeen oo uu hoggaaminaayay Cali Bey iyo raxan xooggan oo Soomaalidu lahayd. Waxaa isbahaysigaasi awooday inuu ka cayriyo Bortuqiiska magaalooyin door ahaa sida  Baati, Mombasa iyo Kilwa. Waxaase Bortuqiisku qeylodhaan u dirsaday xagga Hindiga oo uu awood ku lahaa. Halkaas baa laga soo diray raxanno maraakiib dagaal ah oo aad iyo aad u xoogganaa, kuwaan oo awooday inay dib u ceshadaan magaalooyinkii hore looga qabsaday, madaxdii ka talinaysayna ciqaabaan. Intii u dhexeysay qarnigii 16aad ilaa kii 17aad waxay madaxdii Ajuuraanka ee kale dambaysay ka maagteen inay u dabcaan habkii kali-lahaanshaha dhaqaalaha ee Bortuqiisku ku soo rogay Badweynta Hindiga. Waxayna madaxdaasi samaysteen lacago iyaga gooni u ahaa, iyagoo la loollamaayay tii Bortuqiiska.

Sannadkii 1660kii waxaa Mambaasa ku hareereeyay Bortuqiiska ciiddammo badeed lixaad lahaa oo Soomaali iyo Cummaaniyiin isugu jiray, halkaas oo Bortuqiisku isu dhiibay isbahaysigaas. Awooddii ciidanka badda Soomaaliyeed oo waayo gaamur ahayd waxay la burburtay burburkii Dawladdii Ajuuraanka.

  Imaaraddii Ajuuraanku waxay taagdarraysay dabayaaqadii qarnigii 17aad. Waxyaalaha sababay burburkeedii waxaa ka mid ahaa; Saldanadii Mudafar ee Muqdishow oo aad muhim u ahayd baa waxaa afgambiyay xoogag ka tirsanaa Tolka Hirbaab ee Hawiye, waxayna xoogaggaasi baabi'iyeen hababkii ismaamulka iyo horumarka. Waxaa kaloo jirtay in boqortooyadii Silciska oo gacansaar la lahayd Ajuuraanka uu jabiyay nin abbaanduule markii hore u ahaan jiray Imaaraddii Ajuuraanka oo la oran jiray Ibraahim Adeer. Waxaa markaas sii xoogaystay kacdoommadii kadhanka ahaa Maamulladii Ajuuraanka. Si isdabajoog ah bay Ajuuraankii ku lumiyeen magaalooyinkii iyo dhul-beereedyadii doorka ahaa.

Tixraacyo:

1.   ^ I.M. Lewis, A modern history of Somalia: nation and state in the Horn of Africa, 2nd edition, revised, illustrated, (Westview Press: 1988), p.24.

2.   ^ Virginia Luling, Somali Sultanate: the Geledi city-state over 150 years, p. 17

3.   ^ Luc Cambrézy, Populations réfugiées: de l'exil au retour, p.316

4.   ^ Mohamed Haji Mukhtar, "The Emergence and Role of Political Parties in the Inter- River Region of Somalia from 1947–1960, Ufahamu: Volume 17, p.98

5.   ^ Shaping of Somali Society pg 101

6.   ^ Horn and Crescent: Cultural Change and Traditional Islam on the East African Coast, 800–1900 (African Studies) by Pouwels Randall L – pg 15

7.   ^ Mohamed Haji Muktar, Historical Dictionary of Somalia,The Scarecrow Press 2003, p.35

8.   ^ Lee Cassanelli pg.149

9.   ^ Journal of African History pg.50 by John Donnelly Fage and Roland Anthony Oliver

10.              ^ Da Gama's First Voyage pg.88

11.              ^ East Africa and its Invaders pg.38

12.              ^ Gujarat and the Trade of East Africa pg.35

13.              ^ The return of Cosmopolitan Capital:Globalization, the State and War pg.22

14.              ^ The Arabian Seas: The Indian Ocean World of the Seventeenth Century By R. J. Barendse

15.              ^ Gujarat and the Trade of East Africa pg.30

16.              ^ Chinese Porcelain Marks from Coastal Sites in Kenya: aspects of trade in the Indian Ocean, XIV-XIX centuries. Oxford: British Archaeological Reports, 1978 pg 2

17.              ^ East Africa and its Invaders pg.37

18.              ^ Gujarat and the Trade of East Africa pg.45

19.              ^ Culture and customs of Somalia By Mohamed Diriye Abdullahi pg 97

20.              ^ Somali Sultanate pg18

21.              ^ The origins and development of Mogadishu pg. 34 by Ahmed Dueleh Jama

22.              ^ Somali Sultanate -Virginia Luling pg18

23.              ^ ^a b Lee Cassanelli pg.90

24.              ^ Lee Cassanelli pg.104

25.              ^ Portuguese Rule and Spanish crown in S.A pg.29

26.              ^ Lee Cassanelli pg.92

27.              ^ Portuguese Rule and Spanish crown in S.A pg.25

28.              ^ Maritime Discovery: A History of Nautical Exploration from the Earliest Times pg 198

29.              ^ The History of the Portuguese, During the Reign of Emmanuel pg.287

30.              ^ Tanzania notes and records: the journal of the Tanzania Society pg 76

31.              ^ The Portuguese period in East Africa – Page 112

32.              ^ Portuguese rule and Spanish crown in South Africa, 1581–1640 – Page 25

33.              ^ Four centuries of Swahili verse: a literary history and anthology – Page 11

34.              ^ COINS FROM MOGADISHU, c. 1300 to c. 1700 by G. S. P. Freeman-Grenville pg 36

35.              ^ Lee Cassanelli pg.114

36.              ^ Cerulli, Somalia 1: 65–67

37.              ^ I.M. Lewis, The modern history of Somaliland: from nation to state, (Weidenfeld & Nicolson: 1965), p. 37