Nafti-Hafarnimo iyo Faarax-Afcad (gabay)

Faarax-Afcad Xasan-Dhiillo Cali oo lagu wado inuu noolaa qarnigii 19aad ilaa horraantii qarnigii 20aad, wuxuu ahaa gabyaa culus iyo geesi dagaalyahana. Gabaygaan wuxuu ku male awaalayaa duullaan uu isagu abaabulay oo aan dhab-ahaan dhicin. Maansada noocaan ah waxaa loo bixiyay "Nafti-Hafar" isagaana loo tiriyaa inuu ugu horreeyay qof curiya.

Duullaan la wacay reer tolkay, guluf u doomaarshay

Dhallinyarada kii doora iyo, daalinka abbaaray

Colkoo dhawr habeyn soo dibjiray, guure dalandoolka

Goortii wiil hurdada duc yiri, odayna daafoobay

Dareemaha markuu cunaayay ee, jaraha loo daadshay

Sidii deer dhawaaqiya fardaha, darar ma soo weecshay

Goortii la wada diirsaday, diric ninba ahaaday

Darmaan ladan docdaa ula baxoo, nadi ku duugduugay

Darandoorigii hor iyo dib, labadaba u diiday

Bidhaanteeda daw dheer ka bixi, dab iyo buur moodnay

Kula durugnay Deerooy intaan, labo tuke is daawaan

Dildil dheer garbaha kala dhacnoo, duguli buubaashay

Maraquu dambeedyada ku xiray, Deleb ku laafyootay

Deerooy raggii maali jiray, danabki soo yeeryay

Sidii gaalo-dhoorrey wax dili, soo dabayl kiciye

Darbi yaa lahaa muusannow, diir is kaga yeele

Is dareeme labadaan dirniyo, labo na doonaysay

Aan u dagno iyo yaannaan u dagin, labadaba u doodnay

Niman diriri jiraan nahee, meel isaga duubnay

Dildiluhu is dhaafoo ciyoon, samadu deel qaadday

Gaashaan daruur u eg furtoo, dilay islaankooda

Xamar diillin weyn aan dhacsaday, daba raqlee kayga

Dalagdalag u socay caynabkii, dananka waallaaye

Duunyada hor qooq maydalkaan, da’ u weynaane

Darmaantii dir iyo orod lahayd, danab kacdoo boodday

Caarrihii shan iyo toban u dugay, daba dhurwaalleeyay

Senge qoob diraandiro lahaa, docodocee geela

Wuquufkii dalqada loogu simay, cayga kaga daadshay

Dabroceliska subag doora qabay, Qaawo dilikeysay

Nin guna oo darmaan looshaday iyo, daa’ifka uleeyay

Erayada:
1-Doomaarshay: Doomaar waa naq; wuxuuna ka wadaa u doojay ama barwaaqeeyay. 
2-Dalandoolka: socod aan la nasan.
3-Daafoobay: Daaf waa xanuun indhaha gala; wuxuu ka wadaa daalay.
4-Dareemaha: waa caws tayo wanaagsan leh.
5- Nadi: jeedalka fardaha loo adeegsado
6- Daw: dhinac, kob, meel.
7- Dildil: ul, samay, laan.
8- Danab: wiriq, biriq; wuxuu ula jeeda xooggoodii soo muuqay.
9- Raqle: orod yar, saqle.
10-Danan: ciga fardaha.
11- Maydal: jaad fardaha kamida.
12- Dugay: dhammaystay, ebyooday.
13- Docdocee: hadba dhinac ka meer, geesaha isaga soo duw.
14- Wuquufla: xarigga afka laga suro faraska si loo wado.
15- Looshaday: afaystay; wuxuu u jeedaa korsaday.


Tixraac
Axmad Faarax Cali (Idaajaa)

Lix iyo Toban Haloo Deela (Faarax Xuseen Sharmaake)

Faarax Xuseen Sharmaake wuxuu ahaa gabyaa noolaa qarnigii 20aad nuskiisii hore wuxuuna ahaa reer Gedo. Gabaygaan wuxuu tiriyay xilliyadaas asagoo xusaaya sababihii uu gabayga u joojiyay:

Niman yahow danbaw lama hadloo, daa’imaan ahaye

Ma da’ weyni waayeelna waa la, ii danniyayaaye

Casho noolba wax noo daalac bay,  ila dul joogaane

Haddaad maanso igu doociseen, inan idiin deexdo

Degdegsiin-yaheedii lix iyo,  toban haloo deela

Oo aan danbaw lagu ogeyn, yaan isaga daayay

Dalkayaga ninkii duunyo ley, door u bixiyaane

Wadaad diin leh iyo caaqil waa, laga dulleeyaaye

Inaan darajaday laga aqoon, baan isaga daayay

Bunka niman dubtaa waa sidii, duul karaamo lehe

Adduunkay diqeeyaan waxay, bilo ku daahaanba

In cayuuni sheygeeda dili, yaan isaga daayay

Nin diric ah waa loo doogtaa, maalin dirireede

Nin waliba ammuu kuu dagtaa, buu danniyayaaye

Inaan eebo laga daynahayn, yaan isaga daayay

Doorkii walaalki ah nin xumi, waw dan leeyahaye

Arrinkii ka duufaba markuu, daacad ugu sheego

Wuxuu damiinku moodaa inuu, daw ka ridayaaye

Ku kaloo ku diiraynin buu, dacalka saaraaye

Dabadeed waxay wada maraan, laaladuur dhabahe

Axmaq inuu dadkeennii ka haray, yaan isaga daayay

Daliil gabay xikmad, daacad iyo waano

Darraad iyo middaan shalay lahaa, duug hadday noqotay

Inaan dhegaba hadal deeqahayn, yaan isaga daayay

Shinbir duulis badan oo dhulkii, degi aqoon waayay

Mar uun buu libaax labadi daan, dalaq yiraahdaaye

Inay edebtu shay doora tahay, yaan isaga daayay

Diradiro iyo waan heli karaa, dulin islaameede

Duddo nabada waan gelin karaa, dab iyo qiiqiise

In nabiib cadaab dalaq la siin, yaan isaga daayay

Haddaan doono waa oran karaan, digashiyo faane

Anoo diririn baan ridaan karaa, daqarro waaweyne

Dadka Eebbe caabudkiis, yaan isaga daayay

Rag dusmaadki iyo xaajadii, diirka ka cuslaata

Ninkii ii dan liyo kii kalgacal, laabta iga deeqa

Docba waa ula maamulan aqaan, labada daaroode

Inaan eedda lagu sii degdegin, baan isaga daayay

Garku deeb nimuu yahay hadduu, doqon ku weynaado

Koluu waalidnimadii dugsado, waa la darajayne

Inaan wiil duqnimo loo cisayn, waa isaga daayay

Daarood dhexdiisa iyo Hawiye, Dir iyo Soomaali

Doqon iyo nimaan kala nahay, labo dad mooyaane

Inaan la iga daandaansa nahayn, yaan isaga daayay

Duullaan haddii aanan galahayn, dooyo laba qeyd leh

Oo aanan libin ku diigdiigsanayn, dig iyo geeraar leh

Adduun daa’im maahoo dib, u samaan waaye

Diintii Allaa lagu hayaa inuu, dumahayaaye

Duqeydaan ka soo firay adduun, kuma darbaysnayne

Gobonnimo hadday dabin wadeen, yaa ilaah dilaye

Nabsi inuu da’dayadaan u harayna, waa isaga daayay

Hadduu dooro weynow kufrigu, ina dulleynaayo

Meeshuu inoo diray haddaan, diidi kari weynay

Inay diinti nabi beylah tahay, yaan isaga daayay

Ninkii meyrax lagu duubay oo, caano lagu daadshay

Dirham beeso lacageed hadduu, ina ku doonaayo

In Kambani duqowdeennii tahay, waa isaga daayay

Reeraha Direed iyo Hawiye, boqorka Daarooda

Addoon daqayo weyn iyo xaddaad, Yibir dagaystaa ah

Intaan dawga tawxiid lahayn, wax isma doorshaane

Daaro iyo waxay uumayaan, daabbad iyo xoolo

Hadday gaalka ugu diiqayaan, diinta la culloobay

Daraawiish dilkiyo toogadkii, duudsigii Maxammad

Kuwaan malakamawdka u damqin, waa ka digayeene

In dariiqyadii naga xirmeen, waan isaga daayay

Dixda Ceelcad Doollo iyo Wardheer, deganka Buuhoodle

Docmo iyo Walwaal iyo intii, Doh iyo ciiddeed ah

Dariiqyada Nugaaleed Hobyiyo, daarihii Xarare 

Dukaammada Cadmeed iyo Berbera, degalladii Saaxil

Halkuu Nuur Cismaan degi jiray iyo, dahabkii Miikoole

Kufri diir madow Shawiyo, Adari daanteeda

Dululaatigaas Bay intii Gedo, iyo daaqeeda

Docda Nugulle Doolow xaggiyo, Daawadaas bidixe

Dalka Karanle dooxadii bunkiyo, dabatada Booran

Darafta Waamo dooyiyo galbeed, taniyo Reen-Diinle

Dalka edega maanyada dadban, dunida guudkeeda

Daarood haddii laga xukumo, waa isaga daayay 

Xagalo Geel Wax Gunti La Geliyo Ka Weyn

Xagalo-Geel Wax Gunti la Geliyo Ka Weyn

Qore: Cabdi Jaamac Aw-Aden

Nov. 17,  2012

Qeexitaan:

Xagalo-Geel waa xubin weyn oo ku taal qaarka hore ee tuludda waana tan markay tuluddaasi fariisato dhulka taabata ama waa cadka weyn oo ku yaal xubintaas,  taas oo aan hilib iyo caddiin midna ahayn. Maahmaada ku soo aroortay xubintaas oo aan cinwaanka uga dhignay maqaalkaan waxay daaran tahay; in aan wax qiro weyn leh la daboolin karin ama la qarin karin, iwm.   

Duluc:

Dhawaan bay ahayd markii la soo doortay Wasiirka Kowaad ee Soomaaliya Cabdi Farax-Garaad Shirdoon (Saacid). Waxaa sidii dhaqanka u noqotay qalinleyda Soomaaliyeed ee maanta, ooddo laga soo qaaday dhaliilo iyo wax-ka-sheegga madaxa cusub. Waxaa ka mid ah dhaliilahaas; inuusan waayo-aragnimo lahayn, in loo soo doortay si uu ugu noqdo madaxweynaha cusub maqaarsaar wuxuu doono isaga u fuliya. Sida laga garan karo dhaliilaha iyo haaraanka kuwaas wax qoray, waxaa muuqata inaysan aqoon fiican u lahayn qofka ay faalladiisa ku fogaadeen oo aysan xog-baar qoto dheerna samaynin.

Marka hore, maxay tahay waayaragnimada laga rabo qofka xilka W. Kowaad ee Soomaalida maanta qabanaya?

Inuu nafsiyan fiyow yahay oo cudurro nafeedka maanta bulshada ku dhex baahsan ka fiyow yahay intaan isaga aqoontiisa iyo waxtarkiisa loo hanqal taagin.

Inuu yahay qof leh garaad abuurriin ah oo wanaagsan.
Inuu leeyahay kartida hoggaaminta ee abuurriinka ah iyo tan la bartaba.
Inuu yahay geesi aan dhabta ka gabban oo dalkiisa iyo dadkiisa naftiisa u huri kara.

Inuu yahay aftahan codkiisu deeqi karo ummadda uu hoggaaminaayo ee ku kale baahsan goonyaha dunida.

Inuu yahay qof aqoon fiican u leh hab-dhaqanka iyo sooyaallada bulshoweynta S/liyeed.
Inuu yahay qof aqoonta guud wax ka yaqaan

Inuu waxbarashada heer sare ka gaaray

Inuu ku baraarugsan yahay arrimaha siyaasadeed ee dunida iyo kuwa gudahaba.

Inuusan noqon mid hunguri iyo wax-boob xilka u qaaday.

Iyadoo tilmaamaha suubban ee laga rabo hoggaamiyaha wanaagsan, intaas laga badin karo ayaa haddana kan laga helo intaan soo sheegnay wuxuu geli karaa xulka raca kowaad ee hoggaaminta Soomaaliya. Sida ay qabaan qaar badan oo wax falanqeeyaa; shahaado aad u sarraysa ee jaamacadeed iyo khibrad maamul uun kaligood kuma filnaan karaan qofka hoggaaminta loo igmanaayo. Waxaan maalin noolba aragnaa kooxo sita shahaadooyin sarsare oo isu muujiya inay iyagu mudnaanta kowaad leeyihiin.  Waa dhab in, aqoontu tahay furaha horumarka iyo samaha guud, hase yeeshee, haddaad ku fogaatay qeyb ka mid ah aqoonta, kaligeed kaa dhigi mayso hoggaamiye qumman.

Yaa Noqda Maqaarsaar Siyaasadeed?

Siday waayuhu na bareen waxaa heeco-siyaasadeed oo qof kale tiisa uun daba socda noqda:

Qofkii leh ujeedda daahsoon sida; kuwa tacab adduun uun u heellan.
Qofkii leh han siyaasadeed oo aan lahayn saldhig-siyaasadeed isaga gaamurin karta (Soomaalida maantu, waxay saldhig-siyaasadeed ka yeelatay qabiilka ay itaalsato).    

Haddaba, haddaan ku foodinno W.K Cabdi Faarax Shirdoon arrimahaan soo dhex xulnay, waxaan ogaanaynnaa inuusan ku sifoobin siyaalaha kuwa wax xantaa ismoodsiiyeen. Wuxuu leeyahay aqoon, waayo-aragnimo iyo fiyoobaan dhan walba ah. Wuxuu ka soo jeedaa qoys muddo aad u dheer habka isinnimada wax ku soo hagi jiray, taas oo ah dugsi weyn oo dhaxalkiisa in yari heli karto. Waa shakhsi qab wanaagsan iyo gobonnimo dhalad ah leh. Waa nin hanti wangaasan leh oo aan qabin baahida wax-boobka la caadaystay. Waan nin ka soo jeeda ama cuskanaaya mid ka mid tiirarka siyaasadeed ee Soomaalida maanta. Khibradaha maamulka ama ha ku hanto hab-shirkadeed amase si kale e, waa nin wax laga siiyay.

Gunaanadka:

wuxuu yahay gunaanadku qofkii damca ama is moodsiiya inuu ka yeesho ninka aan ka hadlaynno oo in badani aqoon durugsan u leedahay, maqaarsaar amaba heeco uun isaga daba joogta, way ka hoostay taladu, waxaana la mid ah kaas kan qoray ama u qaatay isla sidaas. Waxay tahay hawraarta ku habboon kooxahaas maahmaahdii ahayd; “Xagalo-Geel wax gunti la geliyo ka weyn”.    

Cali-Geri Aboodiga Ku Lalay

Allaha ha u naxariistee Sayid Max'd Cabdulle Xasan wuxuu ahaa halyey gabyaa ah. Intaan dhex xulay gabayadii tayada iyo tiradaba lahaa ee Sayidka waxaa ilaa cuslaa gabaygaan hoos ku xusan waa markii laga eego xagga erayda. Wuxuu gabaygu muujinayaa siduu u ahaa Sayidku afmaal heerka kowaad ah. Gabaygaani wuxuu si gaar ahaaneed u falanqaynayaa siyaalo geela la xiriira:

• Afka bari ishaa bogox intii, arar Nugaaleede
• Illiilaha bannaan iyo intii, edegga Ciideeda
• Axad kagama sii hadhin wixii, uduba oo yiile
• Cali-Geri aboodiga ku lalay, abax ka sooryooye
• Iqliil weeye maran qayradii, oomanta ahayde
• Afar iyo afqaaqlaa ku dhacay, araxya weyntiiye

• Ifku ka ma belbelo tuurihii, oollinka ahaaye
• Meeshuu abuurnimo fadhiyay, laga alaab qaadye
• Hawdkii ugbaadsaday, horweyn ku ma ilaashaane
• U ma ooho geeyaan markii, aarankii lumo e
• Shisheeyaha araarimaha yaal, ku ma ugaayaane
• Eegida korjooguhu cishaha, soo ma oriyaane

• Xerya-gaallo laysaga ag dhigay, u ma adkeeyaane
• Irridaha markii aasku dumo, ku ma afuufaane
• Ibdarka iyo dhawrtada ratiban, ugar ma siiyaane
• Ardaayada golaa ka la rogrogan, u ma asteeyaane
• Uleexida haleelada tircayn, il u ma gooyaane
• Aar saydha oonyaha gudgude, ubuc dugaag jeexa

• Ilkaha horor abeesada qallici, halaq uraa leeb ah
• Ulbis-tuug anaaniga dayaca, alabas jeeraanta
• Eynaafka baadida tagtow, adadac buubaalka
• Abid maqan intaha raadiskay, axal ku duugowday
• Akhbaar raadis urur naadinteed, idan ku-yaahaynta
• Ambaqaadka taa u ma ekayn, aniga hay saarin

• Summad-awdka sowraca ankira, eedda iyo dhaarta
• Asaraarka eexada denbiga, shiru aguugyenta
• Guudaan amnaca shiil armaca, luqun inaatowga
• Inqiis naas ah iin carar-jidow, Gudur ufaayowga
• Ubad jala abaah baaqatiyo, dhicis amuurrayska
• Amaankow gondood eel-ragaad, arami naafowga

• Amaan-guud anaashiga dhukaan, axadh xaraarowga
• Uhda dhugato roor ababa'leyn,  ol iyo geelgaalka
• Alle-qabe kud eertaa qadhqadhi, shillin aseebaaga

• Aafaa samaawiga Allow, naga ammaneynso
• Aammiin ma buuraan intay, duco alliifaane
• Ku ma adurdhabaan baarqabbadu, abasaxeediiye

• Shinbiruhu markuu doob onkodo, ma awanaayaane
• Abeerrada tifrimay goojadii, la ma amaaraane
• Qorraxdoo abbaar le'eg markii, oodda laga jiido

• Kolkii kuraydu eyrada hayeey, kala aqoolmeyso
• Ulaha ku ma boobaan intay, tira abyoodaane
• Kobtii shalay irmaanku ugu baxay, alaladii fooca

• Arbaxaale goortay tagtoo, aayaddeed dheregto
• Amminkii la barqa maali jiray, ma arrumaayaane
• Eydaarteeda oo fool la dhici, ma antaweershaane

• Goortay ummuliyaan murkaha, ka ma abeeyaane
• Abur xoor leh ka ma soo lisaan, ibagaleenkiiye
• Masaakiinta agaheeda tuban, ma ajareystaane
• Unuun u ma jaraan qaalmihii, eyddinka ahaaye
• Cayuuntaan ilmaha loo dhigayn, kama uneexaane
• Waxay abaxa gosysaba markay, ohin carraabayso
• Afdhuubyaalaheedii durduro, ma amba-qaadaane
• Sidii ay iblays tahay xuruun, ma umbulleeyaane
• Jiilaal aleel ka cad hadday,  acabtin dooneyso

• Markay uudka kore laasatiyo, abaqa baarkiisa
• Iyadoo idiin ka cas markay,  oon la soo degato
• Intay yeel aslaan ceelashii, u ma aroorshaane
• Awaliinka ka ma soo shubaan, ilaha Caymeede
• Alalaaska heestii darkii, ku ma olkeeyaane
• Awr qaana iyo gool ahmiya, ma aldaxeeyaane
• Abidkoodba ka ma sooryadaan, alaxa caanoode
• Niman baa uquun kagala tegay, ilindidoodiiye
• Eebyaha ma soo rogan markii, ibilku tuurraaye

• Anaa Eegiyey dhicin lahaa, idan Ilaahaye
• Wax arsaa' ilkood galay markay, Ferenji aadaane

Erayda; 

1- Bogox: dhanka galbeed

2- Arar: gogoldhig; daaqa xoolaha la soo daajiyo intaan la waraabin. 

3- Aboodi: waa haad weyn oo baalasha geesahooda iyo luguhuba guduudan yihiin.

4- Qayro: duddo; beel; dagalka shinnida.

5- Afar iyo Afqaaqle: jabka gaara labo shaxaysa midkood.

6- Oollinka: meesha la daggan yahay.

7- Araarimaha: hareeraha; geesaha.

8- Ugaayaane: ku-kululayn; diirin.

9- Xeryo-Gaallo: xeryaha geela.

10- Ibdarka: caano la isku dardaray.

11- Ugar: miskiin; aan waxba haysan.

12- Uleexida: qunyar-u-socodka. Haleelada ama hasha dhawaan dhashay waxay u socotaa si gaabis ah oo ay ugu turayso ilmaheeda socod-baradka

13- Tircayn: socod tabar yar sida tan ilmaha dhawaanta dhashay. 

14- Ulbis tuug: tuug ulle ah oo hal ama ka badan xada.

15- Eynaafka: waayitaan; heliwaa.

16- Axal: xilli u dhexeeya ximirka iyo xayska.

17- Intaha: dhammaaday; la dhaafay waqtigiisii.

18- Yaahaynta; naadinta; yaboohinta; weyddiin joogto ah.

19- Sowrac: asal; ka soo jeeda.

20- Aguugeyn: abaabulid; qabanqaabin; diyaarin.

21- Inqiis; yaraansho; gurmid.

22- Carar-jidow: cudur ibaha naasaha gala.

23- Gudur: hilibka geela kiisa adag.

24- Ufaayow: xumaaday; qurmay.

25- Ubad jala: ilmo aq ah ama la ildaran baahi/oon.

26- Dhicis Ammuureyska: ilmo aan shin ku dhalan sida laga yeelaayo.

27- Ol:

28- Geelgaal: waabaayo halis ah.

29- Adurdhab: awrtu markay qooq dartiis afka abuur ka keento.

30- Awanaayaan: markay shinbiruhu hal mar wada dhawaaqaan.

31- Amaaraan: luudaan; aayar socdaan.

33- Alalad: ku-riyood; qaraw; kal-kuhayn.

34- Arbaxaale: balli u ogog leh Buuhoodle

35- Aayaddeed: itaalkeed; awooddeed.

36- Antawaarshaan: celceliyaan; waabwaabiyaan.

37- Murkaha: biraha; toobkaha; haruub-gaalka.

38- Unuun: kur; madax

39- Eyddin: geela jaadadkiisa mid ka mid ah.

40- uneexaan: kama gurtaan; wuxuu ula jeedaa kama qalaan.

41- Umbulleyn: qaababka geelu u ordo mid ka mid ah siiba qaalmaha.

42- Acabtin: cabitaan; waraabasho.

43- Uudka: doogga; naqa

44- Idiin: harag la magdiyay; maas.

45- Abaqa: abqada; miraha quraca iyo geedo kale; geydhe.

46- Olkeyn: orin; heesid.

47- Awr qaana: qaalmaha awrta.

48- Uquun: inkaar-galabsi; cuqubo.

49- Ilindi: wuxuu u jeedaa geela

50-Eebyaha; warmaha

51- Ibilka: geela

52- Eegiyey: hal magaceed.  

F.G: In kasta oo aan ku dadaalnay inaan helno erayada macnahooda haddana waa suurtogal inaan meelaha qaar  qalloocinnay ama gefnay, sidaas darteed toosin iyo turxaanbixinba waa furan yihiin.

Murtiilaha Maanta

Seddex meeshay kugu galaan waa laga tagaa:

1-    Taliye jiitaa ah (waa hoggaamiye aan dadkiisa talada la wadaagin).

2-    Talfan naag ah (waa naag erayley ah oo yulqan badan).

3-    Tuuro shabeel ah (waa goobo shabeelku ku badan yahay ama wixii kaloo dhib ah).

Geel iyo ragba meeshay ka didaan, dib uma maraan.

·       Doqon gabowday caaqil baa la moodaa.

·       Dudumo ciid bay u dhammaataa.

·       Hantaa la iska dhacaaye, hibo Eebbe habayn ku siiyay la iskama dhaco.

·       Reero murmaaya haddaad aragto, reer baa teeladii seegay.

·       Anfac yar iimaan baa kaalmo u ah, aqli yarna edeb baa kaalmo u ah.

Xanaf la soo maray haddii, loo xulbado bixiyo
Xusullo geeljiray nagu noqon, lamana xallin doono