Milicsiga Loollammadii Badnaa ee Soomaalida iyo Abasiiniya Q.3aad

MILICSIGA LOOLLAMMADII BADNAA 

EE SOOMAALIDA IYO ABASIINIYA

Q. 3aad 

Kacdoonkii Awfaad

Waxaa dagaal sokeeye ka qarxay Awfaad, dhinac wuxuu ahaa kuwii Abasiiniyiinta la daneystay, dhinaca kalana wuxuu ahaa kooxo waddaniya. Waxaa dagaal hoose ka dhex qarxay kooxdii talada heysay sannadkii 1362dii. Walaalihii kale ahaa Xaqudiin iyo Sacdudiin oo hore ugu mashquulsanaa waxbarasho baa u arkay kooxdii talada heysay dabadhilifyo. Walaalihii waxay taageero ka heleen shacabkii, kuwii kalana waxay taageero ka heleen Abasiiniyiintii oo keenay 30 kun oo askari, waxayse walaalihii awoodeen inay jabiyaan gaashaan- buurtii. Adeerkood Malasfah oo kaaliye u ahaa aabbihi Suldaan Cali, waxaa lagu dilay goob dagaal; aabbahoodna Axmad-Xarbi horaa loo dilay. Ka dib waxay awoodeen inay taladii dalka la wareegaan waxayse u dhaafeen mansabkii suldaanimo awoowgood. Walaalihii Xaqudiin iyo Sacdudiin waxay dib u habeyn ku sameeyeen hab dagaalkii saldanaddii Awdal, waxaana bilawday dagaallo jihaada iyo dhiigbax badan. Waxaa sii xoojiyey awoodda saldanadda u-raristii xarunta dhul-dalcadeedka Harar, taas oo aheyd waagaas ubucda Soomaalida oo laga heli karay gurmad fara badan oo Soomaali ah iyo iyadoo ku habbooneyd difaaca.

Waxaa mudan in la xuso in agagaarka Harar ay dagganaayeen qolooyinka Marreexaan, Harti iyo Hawiye. Sidaas waxaa muujinaaya Carab Faqiih, walina waxaa isla aaggii laga helaayaa beela iyaga ka mid ah. In kastoo dhibaatooyinkii is-dabayaalka ahaa wiiqeen oo qaar badan milmeen  ama qariyeen heybtoodii.

Walaalihii Xaqudiin iyo Sacdudiin waxay joogta u wadeen horeyntii  xoogaggii Abasiiniya, waxayna joogta u gubayeen xeryihii ciidammadooda ee ka oodnaa bariga Shawa, galbeedka Awfaad, Fatagaar, Dawaaro iyo galbeedka Baali. In kastoo ay hakiyeen soo siqii Abasiiniya, kuma ay guuleysan inay dib uga furtaan dhulalkii hore looga qabsaday.

Istraatiijiyo ahaan waxaa ku adkaa reer Awdal in dhulkii ballaarnaa ee muslimiinta qabtaan, hadday qabtaanna hantaan. Sidaas darteed, wuxuu taliskii Awdal qaayibay siyaasad ah; in Abasiiniyiinta la galiyo xaalad cabsi joogta ah. Waxanya tan dambe ku ekaatay is-difaac kaliya. Hoggaankii Awdal in kastoo uu kari waayey xoreynta dhulalkii islaamka ahaa ee la qabsaday, wuxuu awooday inuu xiriir joogta ah la yeesho dadyowgii la heystay, wuxuuna joogto u nooleynaayey  dareenkoodii.

Sida uu xusay Maqriisi, Xaqudiin waxaa dhaqan u aheyd inuu Abasiiniyiinta weeraro sannadkii labo jeer, waxaase lagu dilay, dagaal Shawa ka dhacay sannadkii 1373dii. Dhanka cadawga waxaa mar walba ka imaanayey gacan-ka-hadal aad iyo aad u naxariis darraa, sidaas waxaa u sheegay Suldaankii Masar rag reer Awdal ahaa. Waxay yiraahdeen boqorkii Xabashida ee ahaa Sayfa- Ar’ad (1344-71 md) wuxuu burburiyey muslimiintii; qaar wuu dilay, qaarna waa nasaareeyay.

Si kastoo ay aheyd wuxuu noqday ciidankii Awdal mid guulo soo hooya, wuxuuna Sacdudiin waday gulufyadii muddo 30 sano ah. Waxaa Sacdudiin lagu dilay goob dagaal sannadkii 1403dii. Waxaa la sheegay inay Abasiiniyiinta aad ugu weyneyd inay mar uun dilaan Sacdudiin. Waxaa erayadii Maqriisi ka mid ahaa; dhagar-qabayaashii, kuwii eebbe caasiyey waxay ka faa’iideysteen geeridii suldaankaas cuslaa. Waxay dhaqar-qabayaashii caawiyeen nacabkii Abasiiniya, waxayna garwadeen u noqdeen tan iyo Saylac. Waxay kaloo waliba tuseen jasiirad yar oo u dhaw Saylc oo markaas uu ku sugnaa Sacdudiin, ilaa imminkana wadata magaciisii. Waxaa la wariyey in uu gacantiisa ku dilay boqorkii Abasiiniya ee waagaas, suldaanku markaas waxaa la sheegay inuu qoslaayey, taas oo muujineysa geesinnimadiisii iyo iimaankiisii. 

Toban wiil oo ahaa ilmo Sacdudiin waxay u tallaabeen dhanka Yaman, magaalada Saabid, halkaas oo bulsho Soomaaliyeed oo xooggan  oo reer Awdal ah ku nooleyd.

Muddo yar ka dib, wuxuu shacabkiii reer Awdal awooday inuu dib u hanto arrimihiisii. Waxaa soo noqday 10kii wiil ee ahaa ilmo Sacdu-diin oo ka soo galay dalka meesha la yiraahdo Siyaaro oo Berbera u dhow. Waa la soo dhaweeyay, waxaana laga codsaday inay dalka hoggaanshaan. Iyagoo raacaya waddooyinkii aabbahood iyo adeerkood bay horkaceen dadkii.

Sabrudiin II wuxuu taliyey 1413-22kii, Mansuur wuxuu taliyey 1422-25kii, Jamaaludiin wuxuu taliyey 1425-32dii, Axmad wuxuu taliyey 1432-45tii. In kastoo ay gaareen guulo, haddana weerar celintii Xabashidu waxay aheyd mid dhib badneyd. Tusaale ahaan, Suldaan Mansuur iyo koox walaalihi ah waxaa lagu qabtay dagaal ka dhacay galbeedks Awfaad, waxaana loo kaxeystay maxaabiis. Markaas waa marka NaguusIshaq uu sheegtay inuu ka guuleystay Soomaalida isagoo tookhaaya, waana marka Cabdul-Maxaasin wariyey inuu Ishaq  xasuuqay muslimiinta, burburiyeyna masaajiddoodii, colna ku galay dhulkii Jabartiga.

Hase yeeshee, Ishaq laf ahaantiisa waxaa shan sano ka dib lagu dilay goob dagaal. Xilligaasi wuxuu ku beegan yahay xilligii Suldaan Jaamaludiin uu u dhoofinaayey kumaankun maxaabiis ah dalalka carabta, Faaris  iyo Hindiga, addoon ahaan. Waayahaas waxay xarunta siyaasadeed ee Soomaalidu aheyd Dakar oo u dhow Harar, gaar ahaan markii uu talada hayey Suldaan Axmad, wuxuuna awooday inuu dib u furto galbeedka Baali oo uu uga  sameeyay qoysas muslina dib u dejin 1434tii. Waa isla suldaankaan kay Abasiiniyiintu sheegeen inuu kaalmo ka keensaday ilaa Muqdishow, ujeeddadiisuna aheyd inuu qabto Amxaaro oo idil. Waxaase lagu dilay goobtii dagaal ee Ay-Faras, waxaana dilay Neguus Zara’a Ya’qub (1434-68). Meesha lagu dilay suldaanka waxay ka tirsaneyd gobolkii Dawaaro oo ka xigay 80 mayl, Koonfur-Galbeed buurta Entotto (Addis- Ababada maanta).                

25kii sanoo xigay waxaa jiray xoogaa xasillooni, wuxuuna Suldaan Kheyrudiinkii talinaayey 1445-71dii la galay xabbad joojin ku meel gaara Neguus Bayda-Maryaam (1468-78). Kaas oo waayahaas ku mashquulsanaa dagaalladii uu kala jiray Cafar iyo Saho oo labaduba ahaa qaranno reer Kuush ah. Hase yeeshee, xilligii uu talada qabtay Suldaan Shamsudiin (1472-88) waxaa bilaabmay wareeg kale oo colaadeed. Laga bilaabo 1480kii  waxay, beelihii Awfaad wadeen weerarro ay ku qaadayeen fariisinnadii Abasiiniyiinta ee Shawa. Labada dhinac ee Abasiiniyiinta iyo Soomaalidu waayahaas waxay is weydaarsanaayeen gulufyo burbur iyo baaba’ leh. Mid ka mida gulufyadaas baa lagu gubay Dakar gabi ahaanteed. Dhanka Abasiiniyiintana waxaa la geyeeysiiyay inay hollin waayaan weerar dambe.

Waayihii Garaad Maxfuud ka hor, sarkaal uga daran ma soo marin Abasiiniya, kaas oo xitaa hooseeyay suldaankiisii. Wuxuu qaaday weerraro tiimbaday meelihii Abasiiniya. Wuxuu gilgilaayey Hadiya iyo koonfurtii Amxaarada 1491dii ilaa 1517kii. Wuxuu dilay Niguus Na’ud (1494-1508), kaas oo isku  dayaayey is-difaac ayaan darreystay. Kumaankun ka mid ahaa ciidammadiisiina waxaa loo kaxeystay addoonsi.

Ciidaankii Awdal waxaa caawinaayey shacabkii gobolladii la heystay sida; Ifaad, Dawaaro iyo Baali. Gobolladaas waxaa si toos ah loo hoos geeyay madashii taliskii boqortooyadii Abasiiniya, guddoomiyaasha gobolladaas la gumeysanaayey waxaa si gaara looga xulaayey qoyskii reer boqor ama geesiyaashoodii. Sidaas oo aheyd, wuxuu ciidankii Awdal saameyn xooggan ku yeeshay niyadda ciidammadii cadawga. Waxaana marar  badan dhacday in ciidammo Abasiiniyiin ahi u fakadaan Awdal, mararna waxaa u fakaday ururro dhan.

Waxaase si xun loogu jabiyey reer Awdal 1517kii goobtii dagaal ee Dalmiida ee u dhaweyd Ay-Faras, waxaana sababta lagu sheegay sidii caadadaba noqotay, kale qeybsanaan ku timid hoggaankii ciidammadii S/liyeed. Abbaanduulihii caanka ahaa, geesigii Garaad Maxfuud waxaa lagu dilay goobtaas. Si kastaba ha ahaatee Suldaan Maxammad (1488-1518) waxaa u suurtowday inuu ka baxsado goobtii dagaalka. Suldaanka ayaa lagu eedeeyay inuu saldhig u ahaa jabistii iyo kala jabkii ciidanka. Waxaana  la dilay 1518kii.

Xilliga uu dhacaayo dagaalkii Dalmiida baa la wariyey inuu Bortuqiisku weeraray Saylac oo deked u aheyd Awdal, magaaladiina gabi ahaanteed way gubeen.