Gobi Waa Awaalisaa Gunina Waa Indhaheed

Waxaa toddobaadkaan ka dhacay Muqdishow, xaruntii boholowday ee Dawlad-Qarameedkii Soomaaliya arrin argagax iyo uur-kutaallo leh. Waxaa la yiri sarkaal ka tirsanaa Jabhadda Xoraynta Ogaadeeniya (ONLF) baa inta laga soo qabtay Koonfurta Gaalkacyo, loo gudbiyay Muqdishow, kadibna si degdeg ah loogu sii gudbiyay cadawgii soo-jireenka ahaa ee Abasiiniya (Itoobiya).

Cabdikariim Sh. Muuse (Qalbidhagax) hadduu ku dhinto hagardaamadaan loo maleegay, wuxuu ahaan doonaa halyey ku baxay halgankuu u bareeray inuu dhiig u qubo, hadduu ka badbaadana, wuxuu ahaan doonaa halyeygii ka fakaday dabinkii doqommadu u dhigeen, waxaanse laga soo waaqsan karin eelka ay arrintu ku reebayso xukuumaddii dalandalka ahayd ee aad loogu haynweynaa iyo madaxdii aan waayahaan magacyadooda koolkoolinaynnay, kuwaas oo aad mooddo inay moog yihiin arrimahaan

1-   Sidii ku xusnayd Distuurkii Soomaaliya, qofku dhalasho ahaan, wuxuu Soomaali yahay, haddii uu ka soo jeedo dagallada Soomaalidu degto, shardina maahayn inuu qofku ku dhasho labadii gobol ee 1960-kii sameeyay JS. Taas macnaheedu waa qofkii ku dhashaa Jumhuuriyaddii Soomaaliya ee xorta ahayd iyo kii ku dhashaa qeybihii kalee dalalka kale la hoos geeyay waa is ku mid waana is ku xaquuq.

2-   Ummadda iyo talisyadii Soomaaliya ka soo arrimiyay waxay is ku raacsanaayeen; in qeybihii Soomaaliyeed ee sida qasabka loogu daray Itoobiya ama Kenya iyo Jumhuuriyaddii Soomaaliya aysan xuduud ka la lahayn, waxayna ugu yeeri jireen: “xuduud-beenaadka”.

3-   Soomaalidu hantiday ka la leedahaye, dhulka ma ka la laha. Sharci ahaan, qofka Soomaaliga wuxuu ka degi karaa dagallada Soomaalida meeshuu doono, sharci ka celin karaana ma Jiro.

Haddaba, ragga maanta ka taliyaa Muqdishow waxay ku gafeen xuquuq uu lahaa qof Soomaali ah markay u gacangeliyeen nacab la og yahay inuu dilaayo ama dhibab badan u geysanaayo, waana danbi culus. 

Dhanka kale, siyaasadda arrimaha dibedda ee Soomaaliya waa inay labo, mid uun ku salaysan tahay; inay hayso waddadii halganka ee lagu doonaayay gobonnimo dhammaystiran oo ay hesho ummadda Soomaaliyeed dhammaanteed ama waa inay qaaddaa waddada dabadhilifnimada oo u adeegaysa gumeystaha Abasiiniya iwm.

In madax Soomaaliyeed yahay waddani u adeegaya ummaddiiisa iyo aayaheeda, waxaa mar walba halbeeg u ahaa, una ahaan doona, hadba siduu u wajaho Itoobiyada (Abasiiniyada) mar walba u heellan siday u ka la dhantaali lahayd ama burburin lahayd qaranka Soomaaliya iyo siduu u la dhaqmo dhulalka Soomaaliyeed ee la gumaysto. Qofka doonaya, inuu Soomaaliya madax ka noqdaa waa inuu u soo diyaargaroobaa halgan adag oo u baahan go’aan-qaadasho isaga iyo inta uu jecel yahay u horseedi karta halis xagga nolosha. Qofka madaxnimo lagu raaxaysto rabaa, ha is ka illaawo madax-kanoqoshada Soomaalida maanta. 

Waxaa hubaal ah, in Soomaali dhammaanteed, waligeed gobonnimo-doon ahayd, ahaanna doonto inta ay xoroobayaan qeybaha la gumeysto ee Soomaaliyeed, waayo haddii qofka, far hurgunto qandhaa saabata jirkoo dhan, sidaas si lamida buu yahay Qaranka Soomaaliyeed oo waa jir qura. Ummadda Soomaaliyeed qaar raaxo ku ma noolaan karo, qaarna silic iyo saranseer. Qofka si kale u fakara, wuxuu ku sifoobayaa maahmaahdii ahayd:

Gobi Waa Awaalisaa Gunina Waa Indhaheeda

  Ashkir Aadan Qaataa     

Xaaji Faarax Xirsi-Akaal Cabdille Khalaf (Dabcasar)

Xaaji Faarax oo ku-caan ahaa Dabcasar (AUN) wuxuu ahaa nin-door, lagu yiqiin halgan dheer oo xagga noloshiisa, karti, waxqabsi, waddaninimo iyo deeqsinnimo tahan-dhaaf ahayd. Wuxuu ahaa nin koriya carruurta aan daryeelka haysan, waxayna oran jireen waayihiisii: "Daduuna dhalin daadihinayow, Dabcasar dhaha".

Faarax aabbihiis waxaa la oran jiray; Xirsi Cabdille Khalaf Warfaa Ugaas Diini, wuxuuna ahaa hoggaamiye ka tirsanaa dhaqdhaqaaqii daraawiishta ee Sayid Max'd Cabdille Xasan hormoodka ka ahaa. Intii uu socday halgankii dheeraa ee daraawiishta buu Sayid Max'd, Xirsi ku naanaysay "Kalxaale". Waxaa la yiri, wuxuu naanaystaas ku mutaystay, iyadoo kooxo daraawiishta ee uu markaas Xirsi Cabdille ka tirsanaa gaajo iyo oon la dirgan la' yihiin, jiilal daranna ay tahay, buu Xirsi si uu ku helayba subag u qeybiyay daraawiishtii, isagoo adeegsanaayay kalax (koob weyn), taas oo maalintaas badbaadisay kooxihii daraawiishta ahaa. Maalintaas baa Sayid Max'd u duceeyay una bixiyay "Kalxaale". Xirsi-Kalxaale ama Xirsi-Akaal, waxaa lagu dilay goob ay isaga horyimaadeen xoogaggii daraawishta iyo xoogag kadhan ahaa, goobtaas oo ku taal gobolka hadda Mudug la yiraahdo. Sayid Max'd, wuxuu Xirsi-Kalxaale ku xusay tixdiisii, Daraawiishta Saalixiya: 

Dakankii maqnaa yaa lahaa, sow la deyi mayo
Sow danabbadeennii la dilay, loo dubnixi maayo
Ma dameer la raray baynu nahay, didiba sow mayno

Yaa dani ka haysaa raggii, Doollo lagu laayay
Nimankii daldalay Waafir. sow loogu dudi maayo
Dubbihii Xirsiyahaa ma waan, loo danqanahaynin

Halgankii dheeraa ee daraawiishta waxaa ku rogmaday qoysas badan oo xigtadii Xaaji Dabacasar ka tirsanaa, Reer Cabdille Khalafna waxaa ka haray isagoo cunug yar ahaa iyo dhawr gabdhood. Haddaba, agoontii ka hartay qoysaskii Reer Cabdille Khalaf waxay u dagaagtay/daaduuntay Berbera oo markaas xarun u ahayd gumeystihii Ingiriiska ee goabolladii waqooyi ee Soomaaliya ka talinaayay. Halkaan, buu Faarax Xirsi Cabdille oo agoon, rajaya ahaa ka bilaabay iskorin, isagoo da' ahaan aad u yaraa. Sida la wariyay wuxuu shaqo ka bilaabay maqaayad uu u dhaqi jiray weelasha. Waxaa la siin jiray baa la yiri 1 Senti ama Dhururq oo ahayd qaddarkii ugu yaraa lacagtii markaas laga isticmaali jiray gobolladaas waqooyiga Soomaaliya. Daasad buu inankii Faarax Xirsi Cabdille u samaystay sentigii la siin jiray, wuxuuna daasaddaas ku aastay dhulka. Sentigii uu ku aruurin jiray daasaddaas baa waa dambe oo uu qaangaaray u noqoday lacag uu ganacsi ku bilaabo. Waayahaas, uu ahaa inanka yar oo iskoriska buu mar raaci jiray baa la yiri, ciidan Ingiriisa oo Rakuubley ahaa. Ciidankaas awrtu gaadiidka u ahayd, wuxuu Faarax Xirsi u raaci jiray baa la yiri, ajuuro ama mushqaayad ay siin jireen awgeed, isaguna wuxuu u ahaa gacanyare, markay dagaan xaabada u soo gura, shaahana u kariya. Maadaama, askartii Rakuubleyda ahayd ay degi jirtay gelinka dambe, galab walba ama casar walba, inankii Faarax wuxuu askartaas u shidi jiray dab, waa halkaan meeshii ay ka raacday naanaystii DABCASAR.

Markii uu qaangaaray Faarax Xirsi wuxuu Berbera ka furtay maqaayad, wuxuuna noqday nin isku filan oo dadka kalana waxtara. Waayahaas uu maqaayadda lahaa baa waxaa dhici jirtay baa la yiri, in qof inta wax ka cuno maqaayadda, haddana isagoo been sheegaya, yiraahdo; Xaaji lacagtii waa bixiyay. Xaaji Faarax waxaa halhays u ahayd inuu ku yiraahdo qofkaas beenlowga; 'is ka tag, labada daarood (aakhir iyo adduun) mid bay galiye'. Halhayskaasi wuxuu noqday mid aad caan u ah.

Waa dambe, oo ku beegan 1940-aadkii buu isagoo ganacsade ah, carruur iyo xaasasna leh u soo guuray degaanka Doollo loo yaqaan, gaar ahaan Wardheer. 1959-kii markii magaalo ahaan loo yagleelay Caabudwaaq buu iyada u soo guuray, wuxuuna kamid noqday asaasayaashii ugu horreeyay ee magaaladaas. Wuxuu C/waaq ka furtay maqaayad, ogaalkay wali maqaayaddaasi waa furnayd. Xaaji Faarax, waxaa dhaqan u ahayd inuu maqaayaddaas ka quudiyo dadka danyarta, waxaana fiidadkii, maqaayaddiisa horteeda laga maqli jiray, isagoo leh; "war kii baahanow igu soo leexo, mid dhargay i ma rabee". Arrintaas ah in dadka cunno loo naadiyo waayahaas ma sahlanayn, laakin Xaaji Dabcasar wuu sameyn jiray, waxayna ku tusaysaa siduu u ahaa, deeqsi naxariis badan. Waxaa maqaayaddii Dabcasar ku koray dhallinyaro badan oo markii dambe horumar samaysay.

Waxaa ka loo hab-dhaqan u ahayd Xaaji Faarax Xirsi-Akaal quudinta shinbiraha, wuxuuna la hoos fadhiyi jiray masaf misaggo/galley ah geed weyn oo maqaayaddiisa horteeda ku yiil. Markii uu geeriyooday 1970-aadkii waxaa hareeyay meydkiisii shinbiro tiro badan oo dul heehaabayay intii loo sii waday qabriga, arrintaas oo la-yaab ku noqotay dadkii maalintaas, goobtaas joogay.   

  

Daarood (Daa'uud)

Qabrigii Daarood

Haylaan 

WAA QORAALLO TAARIIKHI AH OO KU SAABSAN CABDIRAXMAAN BIN ISMAACIIL AL-JABARTI (DAA’UUD/DAAROOD)

WAA XOG-URURINTII GOLAHA MASAR U QAABBILSAN CILMIGA ABTIRSIGA IYO XOGO LAGA DHAXLAY QORAALLADII HOREE CARABTII HAASHIMIYIINTA
AHAYD EE CAQIILIYUUN

Waxaa laga soo minguuriyay 1938-dii turjumaaddii taariikh qoleedka asalka ahayd ee Koonfurta Jasiirad-lamoodda Carabta (Yeman)

Waxaa dib loo eegay bishii 4aad-2004 iyadoo lala kaashaday golaha sare ee Caqiiliyuun

Xuquuqda asalka ee taariikh qoleedkaan waxaa iska lahaa wax-yaqaankii Abu-Al-Xasan Cali ibnu al-Xuseen ibnu Cali Al-Mascuudi
Dhigaalladii hore- 956 MD
Buuggii Caqiiliyuun
Golaha sare ee Cilmiga Abtirsiga ee Reer Haashim
Riyaad -Sacuudi Carabiya, Qaahira-Masar, Xadarmood-Yeman
Waxaa si wadajira u aruuriyay wasaaradaha hiddaha iyo dhaqanka ee dawladaha Yeman iyo Sacuudi Carabiya

Cabdiraxmaan bin Ismaaciil al-Jabarti oo loo yaqaan Daarood ama Daa’uud, waa ninka dhaqan ahaan la rumaysan yahay inuu yahay awowgii hore ee tolweynaha Soomaaliyeed ee Daarood. Marka la tixraaco buugtii Islaamka ee hore iyo sheeko-dhaqameedka, waxaa la qabaa in Cabdiraxmaan ka soo jeedo Caqiil bin Abu Daalib oo isir ahaan ka soo jeeday Banuu Haashim, is la markaasna ahaa ina adeerkii Nabi Max’d (CSS). Qorayaasha sida Ibnu Hawqal, Al-Muqaddasi iyo Ibnu Saciid waxay xaqiijiyeen joogitaankii qolooyin Carbeed meelaha sida Barbara, Saylac, Jabarta (waa magaalo hadda burbursan oo la degi jiray) iyo Musawac oo ku taal waqooyiga Geeska Afrika.

Al-Mascuudi wuxuu si gaara ugu xusay buuggiisii Caqiiliyuun qoysaskii Carbeed ee ku noola Saylac iyo Jabarta qarnigii 9-aad. Buuggaani wuxuu muujiyay shiikh ka tirsanaa dariiqada Suufiyada ee Qaaddiriya oo la oran jiray Ismaaciil ibnu Ibraahim al-Jabarti, kaas oo dhalay carruur dhawra oo midkood la oran jiray Cabdiraxmaan.

Marka la tirxraaco buugtii Islaamka ee hore iyo sheeko-dhaqameedka Soomaalida, Cabdiraxmaan bin Ismaaciil al-Jabarti (Daarood) baa ka soo qaxay dhulkiisii hooyo ee Jasiirad-Lamoodda Carbeed kadib markay murmeen adeerkiis, qarnigii 9-aad ilaa kii 11-aad. Waxaa la filayaa inuu degay waqooyiga Soomaaliya, markii dambana Cabdiraxmaan wuxuu guursaday gabar uu dhalay duqii sare ee qoloda Dir, gabadhaas oo la oran jiray Doombira, warasadoodiina waxay noqdeen tolweynaha Daarood ee Soomaaliyeed.

Wuxuu leeyahay aqoon-yahanka Cilmiga Aadanaha ee Ingiriiska ee la yiraahdo I.M. Lewis, in kastoo hab-dhaqanka ah in lagu abtirsado qolooyin Carbeed oo xigto u ahaa Nabi Max’d (CSS) ay inta badan tahay weynayn loo la dan leeyahay islaanimada Soomaalida, haddana waxaa ku jira sheekooyinkaas mid dhab ahaanteeda taariikhiga ay xooggan tahay waana tan ku saabsan Daarood, waxaana arrinka sii xaqiijinaya hab-dhaqanka wakiillada tolweynaha Direed ee ka qeybgala caleemosaarka isinka sare ee tolka Daarood.

Waxaa weheliya ilo taariikheedka sida kan Al-mascuudi (Caqiiliyuun), manaaqib (samofallo waaweyn oo la aruurshay) casri ah oo lagu daabacay Qaahira sannadkii 1945-tii oo uu qoray Shiikh Axmad bin Xuseen bin Maxammad oo cinwaankiisu ahaa Manaaqibtii al-Shiikh Ismaaciil bin Ibraahim al-Jabarti. Wuxuu buuggaasi ka sii faallooday Daarood iyo aabbihiis Ismaaciil al-Jabarti oo sida la sheegay kan dambe ku aasan yahay Baab Sihaam oo ku taal degmada Saabid oo ka tirsan galbeedka Yeman.

Daarood wuxuu ku aasan yahay Haylaan oo ku taal buuraha Hadaaftimo ee ka tirsan gobolka Sanaag ee wqooyiga Soomaaliya waana goob la siyaarto. Waxaa ka loo halkaas ku la aasan Sade oo curad-xigeenkiisii ahaa iyo afadiisii Doombira Direed. Shiikh Harti oo kamid ahaa warasadii Daarood wuxuu ku aasan yahay Qacableh (bariga gobolka Sanaag) oo ahayd magaalo hore loo degi jiray . Dhalashadii Daarood waxaa loo dabbaaldegaa Jimce kasta iyadoo la akhriyo manaaqibtiisii (samafalladiisii).

Marka la tixraaco taariikh-yahannadii guyaashii dhexe iyo taariikh-yahannada muslimka ee waayahaan cusub, Daarood wuxuu ka soo jeedaa dhalasho ahaan Caqiil bin Abi Daalib, ninkaas oo ahaa Nabi Max’d (CSS) ina adeerkiis iyo walaalkii Cali ibnu Abi Daalib. Buug taariikheedka islaamiga ee la yiraahdo Caqiiliyuun ee uu qoray Al-Mascuudi, wuxuu si faahfaahsan uga hadlay dadkii ka farcamay Caqiil bin Abi Daalib, halkaas oo Daarood-na lagu xusay.

Wuxuu Al-Mascuudi xusay tol Soomaaliyeed oo la oran jiray Banuu Daa’uud (بنو داؤود‎). Tolkaan abkood baa loogu yeeri jiray Daa’uud (Cabdiraxmaan) bin Ismaaciil Al-Jabarti Al-Sabidi Al-Caqiili, laakiin aalaa loo yiqiin/yaqaan Daarood. Waxaa la yiri erayga Daarood wuxuu markiisii hore ahaa Daa’uud, waxaana dhici karta in la isku qalday xarfaha carabiga  ee w iyo r “Daa’uud = داوود  ama داؤود ،Daarood = دارود‎ ‎”. Waxaa ka loo la sheegaa in af Soomaaliga uu erayga Daarood ku yahay dhismo-xire ama daar-oode.

Shiik Ismaaciil Al-Jabarti Al-Saabidi Al-Caqiili wuxuu isaga iyo xertiisii ka soo guureen Saabid (Yeman) wuxuuna degay Saylac, waana ninkii dhalay Daarood oo ku aasan Heylaan.

Shiikh Axmad bin Cali Al-Rajxi Al-Caqiili (xubin sare oo kamida golaha sare ee abtirsiga Reer Haashim baa dhawaan buug ka qoray reer Caqiil, wuxuuna buuggiisa ku xusay Daarood iyo waayihii Shiikh Ismaaciil Al-Jabarti. Wuxuu shiikhaasi sheegay inuu hayo buug uu qoray nin xer u ahaa Shiikh Ismaaciil Al-Jabarti.

Abwaanka Islaamka (encyclopedia) iyo taariikh-yahankii guyaashii dhexe ee la oran jiray Maqriisi (oo qoraalladiisu ahaayeen 837 Hijriyah/1400-aadkii MD) wuxuu xusay Magaaladii Jabarta oo ahayd Magaalo muslimiintu degganaayeen oo ku dhawayd marsada magaalada Soomaaliyeed ee Saylac. Dad ka soo safray Yeman iyo xeebaha ku dhereran Gacanka Cadmeed baa degay magaalladaas. Dadkii halkaas degay waxaa kamid ahaa qoysas Reer Haashima (banuu Haashim) oo ku abtirsanaayay Caqiil ibnu Abi Daalib.

Qoysaskii halkaas degay qaarkood waxay qaateen naanaysta “Jabarti” wuxuuna leeyahay ninkii qoray buuggii Caqiiliyuun, dadkii naanaystaas qaatay ma wada ahayn Reer Haashim, waxayse mar wada degganaayeen magaaladii Jabarta. Faracyadii qaatay naanaystii Al-Jabarti waxay markii dambe isku fidiyeen Soomaaliya (Daarood), Itoobiya, Erriteriya, Suudaan, Masar iyo dalalka kalee carabta, ilaa haddana waxaa meelahaas laga helayaa dadyow xambaarsan naanaysii al-Jabarti.

Ugu dambayn, Al-Mascuudi wuxuu ugu batiriyay buuggiisii Taariikhiga ahaa Daarood: Cabdiraxmaan Bin Ismaaciil Bin Ibraahim Bin Cabdiraxmaan Bin Maxammad Bin Cabdisammad Bin Xanbal Bin Mahdi Bin Axmad Bin Cabdalla Bin Caqiil Bin Abi Daalib Bin Cabdulmudalib Bin Haashim Bin Qusaya.