QABIILKU MA QEYB EEBBAA MISE WAA QALLOOC SOOMAALIYEED -Q.2aad

                                       

Sannadku markuu ahaa kow taariikhda Hijriyada ayaa Nabi Maxammad (nabad & naxariis korkiisa ha ahaatee) iyo koox  raacsanayd  ka qaxeen magaaladii Maka oo aheyd halkii uu  ka soo baxay Nabigii Islaamku, kadib markuu nabigu ugu yeerayey 13 sano dadkii uu ka dhashay inay soo galaan diinta cusub. Waxay u qaxeen dhankii magaaladii Madiina oo saldhig u ahayd labadii qolo oo la kala oran jiray Qaws iyo Khasraj oo intii muddo ahba dagaal sokeeye oo kharaar ka dhex-oognaa.

Waxay ku heshiiyeen caqiidada diinta islaamka, waxayna saldhig adag u noqdeen diintii ku fidday dunida oo idil, xambaarsanaydna ilbaxnimadii weynayd ee uunka oo idil ka dabqaatay.

Waxaa kaloo jirtay in dhulka maanta loo yaqaan Mangooliya uu lahaa qabiillo reer guuraa ahaa oo colaad joogto ahayd ka dhaxeyn jirtay. Hase yeeshee, waxaa ka soo dhex baxay qabiilkii la oran jiray Boorjigiin nin la oran jiray Temujiin oo ay boqor ka dhigteen. Ninkaasi wuxuu xoog ku mideeyay qolooyinkii Mangooliya ee kala qoqobnaa, Markaas kadib baa la siiyay magacii caanka noqday ee ahaa Janggiis Khaan oo macnuhu ahaa Boqorkii Weynaa. Janggiis Khaan wuxuu awooday inuu abaabulo cudud ciidan oo lixaad leh  oo dunida amakaag ku ridday (1206-1227 AD), qeybo badanna ka qabsaday isla dunida. Kadib Janggiis Khaan (Genghis Khan)  wuxuu qabsaday dunida islaamka, dhammaadkiina boqortooyadii uu ka dhex unkay dunida islaanmku way islaamtay, waxayna waayihii dambe isu rogtay boqortooyadii caanka ahayd ee Cusmaaniyadda oo boqollaal sano ugu awood roonayd dunida.

Sheekooyinka aan ku soo tiraabnay waxay mujinayaan in qabiilka loo adeegsan karo hawlo waxtara. Sidoo kale waxaa qabiilka loo adeegsan karaa burburin iyo balo-abuurid, waxaana tusaale wacan u ah, burburintii weynayd ee loo geystay qarankii S/liyeed ee wali olalaheedii socdo.

Markii horeba, qaabayntii qaranka S/liyeed waxaa bud-dhige u ahaa qabiil S/liyeed oo ay kale qeyb galeen qolooyin kale.

Sidoo kale waayihii dambe, dhaqdhaqaaqyadii gunnimo-diidka ahaa waxaa mar walba bud-dhige u ahaa qolo S/liyeed,

Waxaa arrintaan dambe tusaale wanaagsan u ah dhaqdhaqaaqii Daraawiishta ee Sayid Maxammad Cabdalla Xasan hoggaaminayay, oo qabiilka Dhubahante bud-dhige u ahaa dhiig badanna u qubay ujeeddooyinkii halganka dheer loo maray. In kasta oo reero badan oo S/liyeed door ku lahaayeen, waxaa muran lahayn saldhiggii uu u sameeyay dh/dhaqaaqaas qabiilka aan soo sheegnay. Waxtarka ay Daraawiish ku leedahay taariikhda S/liyeedna, waxay ku mudan tahay Qolada Dhulbahante in lagu xusuusto oo lagu sharfo.

Siyaalahaas awgood, waxaan oran karnaa qabiilku ma aha qallooc S/liyeed ee waa qeyb Eebbe, waxaan kaloo oran karnaa waa sunnadii sooyaalka ahady ee noolaha aadanaha loo yaqaan. Waxaa qabiilka loo qeexi karaa inuu yahay koox dada oo dan-wadaaga oo loo adeegsan karo ujooddooyin kale geddisan. Haddii samo loo adeegsado, waxay cududdii ku midaysnayd magaca qabiilku horseedi kartaa wanaag saabta geyigeeda ama goonyaha dunida oo idil, haddiise loo adeegsado ujeeddooyin liita, wuxuu qabiilku horseedi karaa hoog iyo baaba'. Waa halkaan dambe, midda keenta in dad badani dhaliil iyo dhaleecayn dusha uga tuuro magaca qabiil oo dhan, waxaana keenaya madax-xanuunkii laga qaaday falalkii qabiilka loo adeegsaday ee burburinta iyo baabi'inta lahaa. Runtu waxay tahay, dadkaas aruuray ee la baxay magaca qabiilku ma keenin dhibkee, waxaa keenay fikradihii wax bi'inaayay iyo dhinacyadii watay. 

Qarnigii 20-aad ragaalkiisii markii la helay dawlad S/liyeed ayaa hab-dhismeedyadii  reeraha S/liyeed danahooda ku maamuli jireen qasmeen, waana markii madax beeleedyadii aqoonsiga weyn ku lahaa bulshada S/liyeed idilkeed laga talo baxay, oo halkoodii uu soo galay horjooge xaafadeed, guddoomiye degmo, guddoomiye gobol, wakiil xisbi, mudane gole-shacab, wasiir ku-xigeen, wasiir, madaxweyne IWM. Kuwaas oo dhammaantood ka soo jeeda hababkii siyaasadeed oo laga soo minguuriyay dawladahii dhanka bari iyo kuwii dhanka galbeed ee dunida oo aqoonyahankii waayaha cusub ee S/liyeed soo bawsaday.

Aqoonyahan oo ku hilan fikradihii shisheeyaha ee doolka ahaa wuxuu u hiyi-kacay inuu haleelo haybaddii isimmada  iyo waxgaradka  beelahii S/liyeed ee sooyaalka ahayd iyo waliba inuu si gooniya u dhiinsado dhacaankii qaranka ee dhex-yaalka ahaa. Kii ku hungoobayna wuxuu habar-wacasho ku la meeeray reerihuu ku abtirsan jiray oo labo-daraalaba iyagoon hubsan ujeeddada uu leeyahay ninkii habarwacday u guuxay qeylo-dhaantiisii.

Dhanka kale, waxaa xayndaab-toleed oo adag isku meershay kii garabootanka taladii dalka ku haleelay amaba saami ku helay. Kuwaan dambe, waxay beelahay dhabar garaacdeen u sheegeen in nacab dantooda kadhan ahi ku soo food leeyahay, ayna tahay in nafta loo huro difaaca danta guud iyo sharafta reerka/reeraha. Waa markoodee, waxay reerihii la gubaabiyay dhufaysyada u galeen si ay u difaacaan hoggaamiyihii la maagay, sidaas bayna ku galeen colaado sokeeye, iyagoon hubsan arrintay u hubqaadeen waxtarka ay iyaga u leedahay.

Markay murugtay, wuxuu aqoonyahan oo hore u soo tuuryeeyay dhallaankiisii oo ku daray dugsiyada wacan ee dibaduhu, si sahlan ugu soo tillaabay bannaanaduu hore u sahansaday. Canshuurtii laga qaadi jiray danyarta oo uu waayo badan maggawsanahayay oo uu dhitaystay baa u noqotay hanti uu isku hallayn karo. Wuxuu guryo qaaliya ka gatay gobollada ugu qaalisan dunida. Wuxuu gatay korjado jaakado ah oo  aad u qaaliya oo uu ugu tala galay tamashlaha iyo taxaashka.

Aqoonyahan oo ku jira taxaashkiisii wuxuu ku warramaa in dalkii, dad aan waxtar aheyn looga maara la’ yahay, uuna sugayo inta uu xasilahayo. Wuxuu sugayaa inuu dalkii bilo barbaarkii uu birmadka galiyay oo haddana uga baxsaday iyo odaygii uu ibtileeyay oo uu uga tagay awaaraha. Wuxuu sugayaa inta agoonleydii asayda wadatay oo kallahada iyo baqoolada wax ku tacabtay ay aruurinayso hantidii koobnayd ee dadaalka daalka badan leh lagu helay, kadibna uu aqoon-yahannimadiisa ku helo maamulka dhaqaalahaas.

Maanta oo aan caaradda uga jirno qarnigii 21aad oo ay dunidu aqoonteeda gaammurtay ku ladan tahay, wuxuu aqoonyahankii S/liyeed geesaas iyo gunnimo ku la wareegaa geesaha dunida asagoo ka gaaf wareegaya dhulkii ay aheyd inuu gaajo iyo dheregba ku joogo, oo uu wax ka taarto badbaadadiisa. Halka waxgaradkii uu hoday gibbaankii garashada ka liitay uu xusullada u mutay wax-ku-xallinta xeerarkii soo jireenka ahaa ee sawaabkii sodcaalay uu sirgaxay.