QARANKA SOOMAALIYEED IYO DASTUURKA CUSUB

Dal kasta wuxuu u baahan yahay sharci lagu agaasimo arrimihiisa, mana dhici karto in dal yeesho habab siyaasadeed oo aan loo dejin xeerar wax lagu sooro.

Dalalka qaatay habka loo yaqaan fedaaralka ee maantana Soomaaliya loo miihaalayo, waxaa mid walba loo jaangooyay xeerar si gaara loogu tixgeliyay abuurta dhulkeeda iyo dadkeeda. Xeerarka la rabo in Soomaali lagu maamulana waa inay ku qotomaan ka-baaraanddeg xeel dheer oo aad loogu fiirsaday siyaalaha iyo meelaha Soomaaliyeed. 

ka dib markaan dulmaray qeybo ka mid ah dastuurka cusub, gaar ahaan meelo aan is leeyahay waa ubucda ama unugga arrimaha Soomaaliyeed ayaan mooday dan wax-ka-dhahooda;

Cutubka 1aad

Q.5aad-Afka Rasmiga ah

(1) Afka rasmiga ah ee Jamhuuriyadda Soomaaliya waa Af-Soomaaliga oo ka kooban; Maxaa tiri, Maay-arti iyo Carabi sida ku cad jadwalka.

Sida culummada afafku ku qeexeen Af Soomaaligu waa af madaxbannaan oo ka tirsan afafka Reer Xaam kana sii ah kuwa Kuushta Bari, wuxuuna ka mid yahay afafka ugu da' weyn dunida. Waxaa la qoray sannadkii 1972dii, wuxuuna noqday afkii rasmiga ahaa ee Dawladdii JDS. Waxaa kamid ah lahjadihiisa; Maay, Banaadiri, Gobollada Dhexe, Waqooyi, Galbeed, Reer Bari iyo qaar kale.

Afka Carabigu wuxuu ka mid yahay afafka Reer Saam, waxaana ku hadla dad ka badan 300 oo malyan. Afkaasi wuxuu ka ahaa dhaqankii JDS afka labaad ee dalka. Waxaa maanta ku hadla Afka Carabiga dalal badan oo kala leh lahjado, haddana dal walba afkiisa rasmiga ah waa Af Carabiga qoran oo aan wada naqaan. Marna la is ku ma qaldin afka rasmiga ah iyo lahjadihiisa. 

Haddaba, sidee Carabigu u noqon karaa qeyb ka mid ah Af-Soomaaliga? Sideese la isugu maldihii karaa sidii iyagoo is leh?.

Maxaa keenay in lahjadaha Af Soomaaliga la yiraahdo waa qeybo afka kamid ah, miyeysan aheyn is la afkii?

Waxay u eg tahay in afkii waligii ahaa astaanta midnimada Soomaaliyeed, kali ahaantiisa su'aal la geliyay oo sidii wax kastoo kalaba la isugu qabsaday loo muujiyey mid la isku haysto. Haddii sida qumman wax loo wado waa in la yiraahdaa: " Afka rasmiga ah ee Jamhuuriyadda Soomaaliya waa Af-Soomaaliga, qoraal ahaanna waa kii la dhaqan geliyay 1972dii", dastuurkana laga daayo mugdiga.

Q. 8aad

Muqdisho oo loo yaqaan Xamar waa magaalo madaxda Jamhuuriyadda Soomaaliya. Maqaamka Magaalo-madaxdu ay ku leedahay qaab-dhismeedka federaalka ee jamhuuriyadda wuxuu ku xusan yahay Cutubka 7-aad ee Dastuurka.

Marka dhinacyo badan laga eego Muqdishow ma noqon karto magaalo-madax. Waxaa habboon in qodobkaan la beddelo oo laga dhigo: " Waxaa xaruntii Dawladda Fedaraalka ee Jamhuuriyadda Soomaaliya loo gartay si ku-meel-gaar ah _____. Markii la dhiso Dawladaha Fedaraalka ayaa waxaa la abuuri doonaa guddi ka kooban dawladihii la dhisay, waxayna soo magacaabi doonaan Xarunta Jamhuuriyadda Fedaraalka Soomaaliya, waxaana ansixin doona Golaha Barlamaanka ee Dawladaha Fedaraalka". Marka la tixgelinaayo danaha Soomaaliyeed guud ahaan waa in Xaruntu noqoto magaalo ka madaxbannaan dawladaha fedaraalka ah, balse ay noqoto mid leh maamul gaar u ah.

Cutubka 2aad Jinsiyadda

Q. 10-aad

(1) Jinsiyadda Soomaaliyeed waxaa lagu heli karaa dhalasho ama Soomaaliyeyn

Q. 12-aad

(3) Qofka shan sano oo taxane ah, si sharci ah Soomaaliya u degganaa, buuxiyeyna shuruudaha sharciga jinsiyadda, xaq ayuu leeyahay inuu dalbado Soomaaliyeyn.

Waxaa habboon ama tahayba in Q.10-aad sidaan loo qoro: " waxaa jinsiyadda Soomaaliyeed lagu heli karaa dhalasho, waxaana Soomaali ah qof kasta oo ku dhashay Jamhuuriyadda Fedaraalka ee Soomaaliya, qof kastoo ku dhashay qeybihii Soomaaliyeed ee ay tilmaamaysay Xiddigtii Qaranka Soomaaliyeed iyo qof kastoo ku abtirsida qolooyinka Soomaaliyeed ee dega dagallada Soomaalida meeluu yahayba.

Waxaa kaloo habboon in meesha laga saaro Q.12-aad. Xilligaan ma qummana in lagu daro dastuurka qodob ka hadlaya Soomaaliyeyn, waayo maanta la ma joogo heer aan hanannay dalkeennii iyo arrimihiisii, waxaana qodobkaani horseedi karaa cillado aan la maareyn karin. Waxaa Soomaaliyeynta laga hadli karaa mararka dambe ee dastuurka dib loo eegayo. Waxaa la oggolaaan karaa kaliya degganaansho iyo wakaalasho is la socota, iyadoo qofka shisheeyaha ah la siinayo sharci degitaan hadduu yeesho qof u dhashay dalka oo xilkas ah oo wakiisha una qoolnaan doona xaaladaha la-dajiyaha.

Marka la qeexayo u-dhalashada Dalka Soomaaliya waa in la raacaa habkii soo-jireenka ahaa ee uu dadka Soomaaliyeed isku aqoonsan jiray; wuxuu qofku Soomaali yahay, hadduu yahay ina hebel, hebel, hebel oo reer hebel ah. Waa inaan lagu khaldamin siyaalaha ummadaha kale isku aqoonsadaan. Tusaale ahaan, nin ku dhashay Caabudwaaq, hadduu tago Gedo oo isa sheego, waxaan muran laheyn inuu si toosa uga mid noqonaayo degaankaas. Sidoo kale, nin ku dhashay Wardheer wuxuu xujo la'aan degayaa ama ka talin karaa Puntland. Waxaa tusaale kale ah nin ku dhashay Qallaafe oo qolodiisu deggan tahay Hiiraan si toos ah buu u noqonayaa Reer Hiiraan markuu doono. Nin aabbihi iyo asaguba ku dhasheen Saylac baa madax ka noqon kara Jabuuti. Eegey, u dhalashada dalku ku ma xirnaan meel ee waxay ku xirnaatay abtirsiinyo. Baxaaliga hab-bulsheed ee sooyaalkaa iyo qoondaynta Eebbaa sidaas ahe, miyaa la is qasbayaa?

Dadweynaha Soomaaliyeed wuxuu u qeybsamaa qolooyin, waxaana dhammaanti isku xira seddex xarig:

1- Xigaal: xariggaani waa kan abtirsiinyaha dhanka aabbaha, waana xarig dheer.

2- Xasabo: xariggaani waa kan abtirsiinyaha dhanka hooyada, waana xarig dheer.

3- Xidid: xariggaani waa kan guurka, waana xarig xoojiya is-haysashada Bulshada Soomaaliyeed aadna u bila wada noolaanteeda.

Waxaa dadka Soomaaliyeed leeyahay dhaqan isu guurguura oo hadba meeshii nolol ka jirto ayuu isugu tagaa, mana lahaan jirin seerayaal kale qoqoba. Kala-oodkii uu ku sameeyay gumaystahana waxaa loo qaatay xeyndaabyo beena ama dhalanteed ah. Xayndaabyadaas baana saldhig u ah dhibabka tirada badan ee maanta haysta ummadda.

Sidaas darteed, Dadka Soomaaliyeed maahan dad kala noolaan kara ama kala maarma. Seeriyaasha lagu qasbayna ma noqon, mana noqon doonaan kuwo hirgala. Haddii Gidaarkii Baarliin kala hayn waayay Dadkii Jarmalka, waa in la ogaadaa inaan lagu kala qoqobi karin Soomaali diillimo shisheeye xarriiqay. Haddaba si arrinta Soomaaliyeed u cagodhigato waa in dhabta hoos loo eegaa.