Dhulku wuxuu
kamid yahay meerayaasha hab-qorraxeedkeenna. Dhammaan meerayaashu waxay ku
wareegaan qorraxda iyagoo leh marin ama dhabbe ay u qaadaan wareeggooda. Marka
loo eego siday qorraxda u kala xigaan, waa sidaan: Meerkari (Mercury), Fiinas
(Venus), Dhulka (Earth), Maaris (Mars), Jubitar (Jupiter), Saateerni (Saturn),
Yuraanus (Uranus), Neebtuun (Neptune). Waxaa kaloo jira meerayaal la yiraahdo
waa cilinno, waxayna kala yihiin: Baluutoo (Pluto), Hawmiya (Haumea), Makimaki
(Makemake), Irris (Eris) iyo Siiris (Ceres).
Dhulku waa
meere leh qaabka kubbadda. Barta uu dhulku isugu aruuro ee dhinaciisa waqooyiga
waxaa la yiraahdaa “Cirifka Waqooyi”, tan koonfuureed ee uu isaga aruuranno
waxaa la yiraahdaa “Cirifka Koonfureed”.
Haddaan male awaalno tiir dheer oo isku xiraaya labadaas barood ee mid
ku taal dhanka waqooyi ee dhulka tan kalana ku taal dhanka koonfureed, waxaan
ogaanaynnaa in dhulku ku wareego tiirkaas (axis of rotation), asagoo ka soo
rogmanaaya dhanka galbeedka una rogmanaaya dhanka bariga. Wuxuu hal wareega oo
dhammaystiran ku ebyaa 24 saacadood waxaana loogu yeeraa maalin. Xawliga dhulku
ku socdo marka uu isagu isku wareegaayo waa 1674.4 km/saacaddii. Dharaartu waa
inta aagga dhulka aad ku sugan tahay uu ku beegan yahay qorraxda, hameynkuna
waa inta aaggaagu ka dadban yahay qorraxda ama wareegga ku soo jiro. Wareeggaas
sababa caddada iyo gudcurka wuxuu ka dhigay dhulku mid lagu noolaan karo.
Meerayaasha
oo dhan waa isku wareegaan, ha yeeshee sida dhulka maahan, tusaale ahaan,
Meerkari oo ah meeraha dhulka ugu dhow, waxay ku qaadataa inuu hal mar isku
wareego 59 maalmood, macnuhu waa markii dhulku hal mar isku wareegay oo sidaas
maalini ugu ahaatay, waxaa Meerkari u sii harsan 58 maalmood oo kale. Fiinas oo
ah meeraha labaad ee dhulka ugu dhow, waxay ku qaadataa inuu hal mar isku
wareego 243 maalmood (maalintu waa maalin-dhuleedka).
Dhulku
haddana waa wareegaa, wuxuuse markaan ku wareegaa qorraxda, sidoo kale bay
meerayaasha kalana qorraxda ugu wareegaan. Dhulka waxay ku qaadataa inuu hal
wareeg oo dhammaystiran qorraxda ku wareego 365 maalmood, 45 daqiiqo iyo 48
ilmiriqsi ama 365.256363004 maalmood. Markii
dhulku ebyo hal wareeg oo uu qorraxda ku wareegaalaystay waxaan u naqaan
sannad. Qorraxdu waxay dhulka u jirtaa 93 malyan oo mayl. Marka dhulku ku
meeraysanaayo qorraxda wuxuu ku socdaa xawli dhan 30 kiilomitir/ilmiriqsigii
ama 108,000 kiilomitir/saacaddii (67, 108 mph). xawligaasi wuxuu ku filan yahay
in lagu jaro dhexroorka dhulka ee dhan 12,700 km ama 7,900 ml, toddoba daqiiqo
gudahood. Dhinaca kale dhulka qeybtiisa koonfureed baa u janjeerta dhanka
qorraxda, sidaas darteedna tamarta dhulku qorraxda ka helo waxay u badan tahay
dhinaca koonfureed ee dhulka.
Su’aasha la
is weyddiin karo waxay tahay; maxay meerayaashu qorraxda ugu wareegaan?
Jawaabtu waxay tahay; shan bilyan oo sano kahor markii uunka la sameeyay wuxuu
ahaa daruur baaxad leh oo ka samaysan boor iyo neef (gaas). Daruurtii way isku
soo uruurtay, iyadoo samaynaysa saxan aad iyo aad u weyn oo si dheeraynaysa u
wareegaysanaayay. Qorraxdu waxay ku abuurantay dhexda, neeftii iyo boorkii
wareegaysanaayayna waxaa ka abuurmay; meerayaasha, dayax-yada, dhadhaab-yada
(asteroids) iyo dhagax-saynle-yaasha (Comets). Sidaas darteed, sababta waxyaalo
badan ugu meeraystaan qorraxda waa iyagoo ka abuurmay saxankii weynaa ee
alkumidda.
Su’aasha kale ee mudan in halkaan la isku weyddiiyo waa; haddii dhulkaan aan ku nool
nahay isku wareegaysto, isla markaana qorraxda ku wareegaalaysto, maxaan u
dareemi weynay ? Jawaabtu waxay tahay; innaga iyo wax walboo kale oo aan aragno
waxaan kamid nahay dhulka, dhammaanteenna waxaan ku soconnaa xawliga uu ku
socdo, sidaas darteedna ma dareemi karno socodkiisa iyo xawligiisa. Tusaale
ahaan, haddii aad saaran tahay baabuur xawli ku socda oo jid weyn haya oo
dhinacaaga uu maraayo baabuur kale oo aad isku xawli tihiin oo aad arkayso
kaliya labada baabuur, waxay kula noqonaysaa inaan labada baabuur midna
dhaqaaqayn, waana sidaas arrinka dhulka iyo inta kale ee ku dul sugan. Sida kaliya
ee lagu arki karo in dhulku isku wareego oo haddana qaabkiisu kubbad yahay waa iyadoo laga
baxo hawada dhulka, taasoo maanta hirgashay marba haddii dayax-gacmeedyo iyo
gantaallo la samaystay cirkana loo sahan tagay.
Xawliga uu dhulku asagu
isugu wareegaayo iyo xawliga uu qorraxda ugu wareegaayo is ma dhimaan, mana
kordhaan ee waa suganayaal aan is doorin. Waxa la-mid ah oo aan is doorin
dhabbayaasha ama tubaha ay ku joogaan meerayaashu iyo fogaanta uu midba midka
kale u jiro iyo midba inta uu qorraxda u jiro. Haddii hannaan-socodkaas
wax iska beddelaan waxaa jaahwareer ku dhacaya koonka oo dhan, noloshu sidaan u
naqaanna ma jiri lahayn. Waxay hababkaas qorshaysan ku tusinayaan inuu jiro
maamul aad iyo aad u sarreeya iyo agaasime leh garaad aad u weyn.
No comments:
Post a Comment