Milicsiga Loollammadii Badnaa ee Soomaalida iyo Abasiiniya Q.2aad

MILICSIGA LOOLLAMMADII BADNAA

                     EE

SOOMAALIDA IYO ABASIINIYA (Abssynia)

Q. 2aad

BILAWGII LOOLLAMMADA
Kooxo Abasiiniyiin ah baa qarnigii 9aad ilaa qarnigii 11aad ka soo guuraayey W. Galbeedka Itoobiya waxayna u soo hayaamayeen Lasta, Waj iyoAngot oo ahaa galbeedka dhulka Cafarta (cushite peaple). Qarnigii 11aad ilaa 12aad baa kooxo kale oo Abasiiniyiin ahi soo gaareen wabiga Bashiilo oo ah Waqooyi-Galbeed Wallo,  ahaana degaan reer Agaw, waayahaas ka dibse noqday guri Amxaaraad. Qoladii Agaw oo ahaa dad ka mid ahaa reer gurigii Kuush waa laga awood roonaaday, waana la qabsaday oo la nasaareeyay.

Dhulkaan Agaw ee la qabsaday baa saldhig u noqday colaado qarniyaal socday ee si joogta uga dhex oognaa Abasiiniyiinta oo taageero joogta ka helaayey xoogaggii masiixiga ahaa ee dunida iyo muslimiintii geeska Afrika oo Soomaalidu hormood ka aheyd.

Xogta la hayo, dagaalkii ugu horeeyay ee dhex mara Soomaali iyo Abasiiniyiinta wuxuu dhacay 1128 MD, wuxuuna dhacay ka dib, markii weerar lagu soo qaaday qoladii S/liyeed ee Warjeex oo sida la filaayo u baalleysay beelihii S/liyeed ee waagaas. Sida ku qoran taariikhda saldanaddii Shawa, Warjeex waxay degganeyd Manze  oo aheyd waqooyiga Shawa. Sida la xusay Warjeex way iska caabbisay duullaankii hore. 

Gobollada Shawa iyo dariskeeda Awfaad waxaa degganaa  jifooyin ka tirsanaa beesha Jabarti sida; Xarle, Gidaya-Geri iyo  Walasma’i/Wali-Asmac. Waxaa kaloo degganaa dhulalkaas beelaha Wargur, Gabal, Hagar, Shawa, Hargay iyo Argobba oo loo filaayo inay Soomaali ahaayeen.  Waxaa sidaas marag u noqon kara magacyada degmooyinkay degganaayeen oo kale ahaa; Mara-caddey, Garbo-caddo, Caluula, Agabo, Seega, Guraale, Dubaar, Maxfuud, Cabdille,  Cabdi-Rasuul iyo kuwa kale.

Reerahaas Soomaaliyeed waxay raaciyad u ahaayeen Saldanaddii Shawa oo la unkay 896 MD iyo Awfaad.  Xarunta Shawa waxay aheyd Walaalaha oo 50 Mayl Waqooy-Bari ka xigtay Addis Ababada maanta, waxaana ka talin jirey qoys la oran jiray reer Al-Makhsuum. Waxaa aagga maanta loo yaqaan Hawaash iyo Haadaamo ama Nazareth ka jirtay saldanad kale oo la oran jiray Awfaad ama Awfat . Waxay xarunteedu aheyd Awfaad oo sida uu Ibnu Saciid 1214-74 MD sheegay aheyd magaalo horumarsan. Magaaladaas waxaa kulligeed burburiyey weerarradii Abasiiniyiinta ee dambe. Waxaa dagaal sokeeye ka dhex oogmay 1234tii Saladanaddii Shawa, waxaase soo dhex galay Cumar Wali-Asmac oo ahaa Jabarti, ahaana  nin awood badan, fadhigiisuna ahaa Awfaad. Waayahaas buu Ibnu Saciid tagay aaggaas, dad uu xusay ee uu yiri Karla  waxaa loo qaatay Xalre Koombe ee qolada Daarood.

Waayahaas waxaa magaca Jabarti wadaagayey reeraha Daaroodka iyo reeraha Wali-Asmac, gargar wadaagna way ahaayeen. Sida uu xusay Al-Maqriisi waxaa dhulalka ay Jabartiyiintu degaan marmar loogu yeeri jiray Jabarti ama Jabartiya, xitaa Saladanaddii Awdal baa marmar la oran jiray magacaas. Waayo dambe waxaa magaca Jabarti qaatay muslimiintii amxaarowday oo aan isku isir aheyn.

Markii Cumar Wali-Asmac soo dhex galay khilaafkii dagaalkii sokeeye ee Saldanaddii Shawa, Dulmarax oo qabay ina Wali-Asmac baa xiriir qarsoodi ah la yeeshay boqorkii Abasiiniya ee waagaas.  Arrintaasi waxay sii hurisay colaaddii sokeeye, waxaana Dulmarax lagu qabtay goob dagaal waana la dilay. Sannadkii 1285tii baa Cumar Wali-Asmac iyo wiilkiisii Cali Cumar baabi’yeen walaalihii reer Makhsuum ee talada isku hayey.

Ragaalkii qarnigii 13aad bay Abasiiniyiintu soo fideen, waxayna soo gaareen aagga wabiga Walaqa oo markaas ahaa xadka Waqooyi-Galbeed ee Soomaalidii waagaas. Markaas buu Shiikh Abuu Cabdalla Maxammad oo horjooge u ahaa beelihii degganaa bariga wabiga Niilka-buluugga ah, isku dayey inuu hoggaansho guluf loollan la gala nacabkii soo durkaayey. Hase yeeshee, sida Mufadal uu sheegay waxaa qorshahaas kala dhantaalay rag ka mid ahaa ciidankii shiikha oo xiriir hoose la yeeshay boqorkii Xabashida ama Abasiiniyiinta.

In kastoo Cumar Wali-Asmac (Duunya-Hur Jabarti) uu awooday inuu 1285 baabi’iyo ammirradii Shawa, mideeyayna aagga 1289kii, waxay Abasiiniyiintu oo ka il helay dagaalkii sokeeye qabsadeen qeybo Shawa ka mid ahaa.

Afartan iyo shan sano ka dib markii dib loo yagleelay boqortooyadii taxanaha aheyd ee Abasiiniya, dadka Soomaaliyeed waxaa u bilawday colaado aan kala joogsan, waxaana dhammaaday xilliyadii ladnaanta ee ganacsiga xeebaha S/liyeed uu gaari jiray dhulalka fogfog ee Afrikada gudaha ah.

Waxay colaaddii cirka isku shareertay markii uu talada Abasiiniya la wareergay Niguus Amda-Siyoon (1314-44). Kaas oo qaayibay siyaasad dhul-fidsi ah ee ballaaran, dadka Amxaarada ahna geliyey ololayaal dagaal ee masiixiya (crusade Campaigns). Xilligaan saldanadihii islaanka ahaa waxaa awood falgeli karta ka lahaa Saldanaddii Cadal ama Awdal ee markii hore Saylac caasumadda u aheyd, markii dambana Harar, sida muuqatana horeyntii Abasiiniyiinta waxay isugu uruurtay iyada. 

Ka hor 1322kii buu Amda-Siyon qabsaday Hadiya iyo Damuud oo ahaa meelaha ay Awdal ka heli jirtay dahabka. Wuxuuna si joogta ah ugu soo siqaayey waqooyiga Shawa.

Amda-Siyon wuxuu aamminsanaa in awoodda kaliye ah ee hor taagan ololayaashiisa ay aheyd Saldanaddii Awdal, wuxuuna filaayey inay weerarro ka imaan doonaan.  Haddaba wuxuu dagaal kadis ah ku qaaday dhulalkii Shawa iyo Awfaad, wixii dhacayna isaga laf ahaantiisaa ka warramay;

‘ waxaa yimid ciidankeygii, wuxuuna burburiyey dhammaan meeshii la oran jiray Ifaad. Wuxuu ka qaatay dahab, qalin, baroonsis, rasaas (lead) iyo dhar badan . ka dib, ciidankaygu wuxuu galay dhammaan dhulalkii islaamka. Shawa, wuxuu  la galay dagaal gacmaha la isula tagay. Wuxuu ciidankeygu gubay magaalooyinkoodii waaweynaa ee xoogga badnaa. Wuxuu ciidankeygu bililiqeystay xoolo tiro badan, waxaanna qabsannay maxaabiis tiro dhaaftay”.

Waxaa dagaal weerar-celis ah qaaday Xaqudiin Walasma’i  oo ahaa wiil uu awoow u yahay Cumar Duunyo-Hur, markaasna u talinaayey Awfaad. Wuxuu dib u soo ceshay degmooyin ahaa waqooyiga Shawa, wuxuuna gaaray ilaa bariga Wabiga Niil ee buluugga ah 1325kii. Si kastaba ha ahaatee, Amda-Siyoon wuxuu awooday inuu xagsado dhulalkii uu hore u qabsaday, wuxuuna bilaabay inuu u soo duso dhulalkii Saldanaddii Awdal.

Waxaa taladii Xaqudiin ka dhaxlay walaalkii Sabrudiin oo weerarradii joogtada ahaa ee Amda-Siyon kaga jawaabay weerar uu ku qaaday farriisimmadii Amxaarada ee la dariska ahaa, diintoodiina uu ka dhigay islaan. Wuxuu Sabrudiin qorsheeyay qabsasho Amxaaro oo idil……. Wararkaan waxaa laga dhex helay sheekooyinkii Amxaarada.

Wax kastoo ku jiray maanka Sabrudiin, waxaa weerar kadis ah qaaday Amda-Siyoon oo mar labaad weerar ku qaaday Awfaad, magaalo madaxdiina dajiyey, walibana ka gudbay wabiga Hawaash. Iyadoo arrintaan dambe argagax ku abuurtay Saldanaddii Awdal ayaa waxaa gurmadku ka imaanayey degmooyin badan oo Awdal ka tirsanaa sida; Saylac, Mille, Jinacsaney, Harar, Nogob iyo Baali. Dagaal aad u kulul oo 10 bilood socday baa dhacay, waxaase la jabiyey ciidammadii Awdal. Sababta waxaa lagu sheegay habacsanaan ka jirtay dhanka abaabulka iyo maamulka. Dagaalkaas ka dib, waxaa lumay gobolladii galbeedka sida; Awfaad, Shawa, Fatagaar, Dawaaro. Waxaa kaloo lumay Baali iyo danahii Hadiya iyo Dammuud. Wuxuu kaloo dagaalkaasi keenay niyadjab weyn oo soo gaaray jiidihii dagaalka ee muslimiinta. Amda-Siyoon iyo kii dhaxlayba waxay ka faa’iideysteen dhibaatooyinkii la soo gudboonaaday saldanadihii islaamka, waxayna bilaabeen siyaasaddii aheyd; qeybi oo xukun.

Boqorradii Abasiiniya waxay adeegsadeen dad S/liyeed ee dhaqaale kororsi doonaayey oo Awdaliyiin ahaa. Waxay faragelin ku sameeyeen dabaqaddii xukunka, iyagoo caawinayey kuwa xaggooda u janjeera, kuna jabinaayey kuwa ka dhego adeyga. Kooxo baa ka arkay dantooda madasha boqorrada Abasiiniya. Waxaase jiray qaar ay ka go’neyd inay galaan dagaallo ay ku caabbinaayaan cadawgii soo siqaayey.

Suldaan Cali Sabrudiin (1332-62) baa isku dayey inuu qaado dagaal, waxaase xagal daaciyey kale qeybsanaantii dadkiisii. Sidaas darteed 30kii sano ee Suldaan Cali talinaayey waxaa lagu sifeeyaa xilli ay hareysay Soomaalidii kale qeybsanaan, taagdarro iyo dullinnimo.